Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Αρκετοί αναγνώστες δεν συμπαθούν ιδιαίτερα τις βιογραφίες — τις θεωρούν ίσως κάπως βαρετές, ειδικά αν δεν ξέρουν το πρόσωπο, στο οποίο αναφέρονται τα συγκεκριμένα βιβλία. Παρόλα αυτά, αν και το σημερινό βιβλίο φαινομενικά είναι βιογραφία, στην πραγματικότητα αποτελεί ένα δημιουργικό συνδυασμό δύο λογοτεχνικών ειδών με έναν ασυνήθιστο τρόπο, με στόχο την πραγμάτευση της ελληνικής κοινωνίας και κουλτούρας, μέσα από τις αντιφάσεις και τα παράδοξα που χαρακτήρισαν την εμπειρική πραγματικότητα της ζωής ενός ανθρώπου.
Το συγκεκριμένο βιβλίο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην ξενόγλωσσή του έκδοση —Portrait of a Greek imagination: an ethnographic biography of Andreas Nenedakis— το 1997. Το έργο κυκλοφόρησε φέτος για το ελληνόφωνο αναγνωστικό κοινό, με τον τίτλο «Ο λογοτέχνης και ο ανθρωπολόγος: Μια εθνογραφική βιογραφία του Ανδρέα Νενεδάκη» από τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σε μετάφραση του Ηφαιστίωνα Χριστόπουλου και της Πελαγίας Μαρκέτου. Ο συγγραφέας Michael Herzfeld έχει ακολουθήσει σπουδές αρχαιολογίας στο Κέιμπριτζ και μεταπτυχιακά στο Μπέρμιγχαμ, ενώ αργότερα ακολούθησε διδακτορική έρευνα με περιεχόμενο κοινωνικής ανθρωπολογίας στην Οξφόρδη. Ο ίδιος έχει διδάξει στο Vassar College και στο πανεπιστήμιο της Ιντιάνα και έχει συνεργαστεί με πολλά πανεπιστήμια στην Ευρώπη και τον κόσμο, ενώ είναι και ιδιαίτερα αναγνωρισμένος συγγραφέας.
Το σημερινό βιβλίο αποτελεί εκτός από βιογραφία και ανθρωπολογική παρατήρηση ένα φόρο τιμής σε μια φιλία που διήρκεσε σχεδόν μια δεκαετία, βασισμένη σε μια σύμπτωση τόπου, χρόνου και κοινών ενδιαφερόντων. Ο μυθιστοριογράφος, στον οποίο επικεντρώνεται, είναι ο Ανδρέας Νενεδάκης, Κρητικός συγγραφέας, που καταγόταν από το Ρέθυμνο — την πόλη όπου ο Michael Herzfeld πραγματοποίησε την επιτόπια έρευνά του. Ο Ανδρέας Νενεδάκης γεννήθηκε το 1918 στο Ρέθυμνο, προερχόμενος από οικογένεια αγωνιστών με δράση στην Κρήτη, την Ήπειρο και τη Μακεδονία. Το 1938 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, υπηρέτησε στη Μέση Ανατολή, συμμετείχε στη μάχη του Ελ Αλαμέιν και το 1944 καταδικάστηκε σε θάνατο για τη συμμετοχή του στο κίνημα της Μέσης Ανατολής. Μέχρι το 1952, έζησε υπό διωγμούς και φυλακίσεις. Μετά την επιστροφή του στην Αθήνα, ασχολήθηκε με τα καλλιτεχνικά δρώμενα, ενώ είχε ήδη αρχίσει τη λογοτεχνική του παραγωγή από το 1941.
Συνδυάζοντας τις μεθόδους της εθνογραφίας με τις αφηγηματικές τεχνικές της λογοτεχνικής βιογραφίας, ο συγγραφέας προσφέρει μια εις βάθος εξερεύνηση της ζωής του Ανδρέα Νενεδάκη — μιας μορφής που, αν και δεν είναι τόσο γνωστή στην κυρίαρχη ελληνική λογοτεχνική ιστορία, ενσαρκώνει το αντιφατικό πνεύμα της σύγχρονης Ελλάδας. Σε αυτό το έργο, ο Herzfeld κάνει πολλά περισσότερα από το να αφηγείται απλώς τα γεγονότα της πολυτάραχης ζωής του Νενεδάκη. Μέσα από την αφόρμηση της ζωής του λογοτέχνη, τοποθετεί τα βιώματα του τελευταίου στα ευρύτερα κοινωνικά και ιστορικά πλαίσια της ελληνικής κοινωνίας, προκαλώντας τον αναγνώστη να αναστοχαστεί για το πώς αλληλεπιδρούν η προσωπική αφήγηση και η συλλογική πολιτισμική ταυτότητα. Αυτή η ανασκόπηση εξετάζει τη δομή του βιβλίου, την καινοτόμο μεθοδολογία του Herzfeld και την κριτική συμβολή του έργου τόσο στην εθνογραφική όσο και στη λογοτεχνική μελέτη.
Εστιάζοντας στον Ανδρέα Νενεδάκη, ο Herzfeld χρησιμοποιεί τη βιογραφία ως φακό για να εξετάσει τις μεγαλύτερες αντιφάσεις, που παρατηρούνται στην ελληνική κοινωνία. Αυτό το υπόβαθρο όχι μόνο εμπλουτίζει την αφήγηση, αλλά παρέχει επίσης το αναλυτικό βάθος, που ξεχωρίζει το έργο από τις πιο συμβατικές λογοτεχνικές βιογραφίες. Το βιβλίο δομείται γύρω από μια σειρά κεφαλαίων που ακολουθούν την πορεία της ζωής του Νενεδάκη — από τις πρώτες εμπειρίες του στην Κρήτη έως τις πολλαπλές εξορίες και τις πολιτικές ανατροπές που σημάδεψαν τα τελευταία του χρόνια. Σε όλο το κείμενο, ο Herzfeld ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τον τρόπο με τον οποίο εμπλέκεται η πορεία των προσωπικών και συλλογικών αφηγήσεων.
Το φιλόδοξο εύρος αυτού του πονήματος —που καλύπτει τόσο τη λεπτομερή προσωπική βιογραφία όσο και την ευρύτερη ανθρωπολογική ανάλυση— θολώνει τα όρια μεταξύ της αφήγησης και της ερμηνευτικής εικασίας, περιπλέκοντας ενδεχομένως την ικανότητα του αναγνώστη να διακρίνει μεταξύ των δύο. Ωστόσο, αυτή ακριβώς η ένταση μπορεί, επίσης, να θεωρηθεί ως ένα από τα πιο συναρπαστικά χαρακτηριστικά του έργου, καθώς αντικατοπτρίζει την εγγενή πολυπλοκότητα της πολιτιστικής ταυτότητας και της ιστορικής μνήμης. Οι διανοητικές παρεκβάσεις του συγγραφέα σε μεθοδολογικές συζητήσεις μπορεί να αποτελέσουν μια πρόκληση για τους αναγνώστες που είναι λιγότερο εξοικειωμένοι με τις συμβάσεις της ανθρωπολογικής έρευνας. Ωστόσο, για όσους επιθυμούν να ασχοληθούν με τους πλούσιους θεωρητικούς προβληματισμούς του, το βιβλίο προσφέρει μια ανταποδοτική εξερεύνηση του τρόπου με τον οποίο οι προσωπικές αφηγήσεις μπορούν να μας διαφωτίσουν σχετικά με ευρύτερες κοινωνικές αλήθειες.
