Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Οι συγγραφείς του γοτθικού μυθιστορήματος αξιοποίησαν όλα τα χαρακτηριστικά της φανταστικής αφήγησης, προβάλλοντας στοιχεία που έρχονταν σε αντίθεση με το πνεύμα του Διαφωτισμού. Αυτό περιλάμβανε την πίστη στο υπερφυσικό, τη δημιουργία μιας ατμόσφαιρας μυστηρίου και φόβου, τη νοσταλγία για τον Μεσαίωνα, καθώς και μια πλοκή βασισμένη στο αίνιγμα και το μυστήριο. Συχνά, τα γοτθικά μυθιστορήματα περιείχαν βίαιες σκηνές, σχεδιασμένες για να εντυπωσιάσουν τον αναγνώστη. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και αξιομνημόνευτα παραδείγματα γοτθικής λογοτεχνίας είναι το μυθιστόρημα Φρανκενστάιν (1818) της Mary Shelley.
Η Mary Shelley, κόρη της φεμινίστριας συγγραφέως Mary Wollstonecraft – συγγραφέως του πρωτοποριακού κειμένου «Η Δικαίωση των Δικαιωμάτων της Γυναίκας» (1792)- και του ριζοσπάστη αναρχικού φιλοσόφου William Godwin, μεγάλωσε μέσα σε ένα περιβάλλον που διαμόρφωσε τις ιδέες της. Η έμπνευση για τη συγγραφή του Φρανκενστάιν προέκυψε μέσα από μια πρόκληση: σε μια συντροφιά μερικών από τα πιο επαναστατικά πνεύματα της εποχής – τον Λόρδο Βύρωνα, τον μελλοντικό της σύζυγο Percy Shelley και τον John William Polidori – συμφώνησαν να διαγωνιστούν για το ποιος θα επινοούσε την πιο τρομακτική ιστορία. Αυτό το στοίχημα έγινε η αφετηρία για τη δημιουργία ενός από τα πιο εμβληματικά έργα της γοτθικής λογοτεχνίας.
Ας αναφερθούμε με λίγα λόγια για την υπόθεση του μυθιστορήματος. Ο Βίκτωρ Φράνκενσταϊν, ένας φιλόδοξος επιστήμονας, ανακαλύπτει πώς να εμφυσήσει ζωή σε άψυχη ύλη και δημιουργεί ένα γιγαντιαίο Πλάσμα. Ωστόσο, μόλις βλέπει το δημιούργημά του, το απορρίπτει αμέσως, προκαλώντας την απομόνωση και την απόγνωση του πλάσματος. Το Πλάσμα, απομονωμένο και ανεπιθύμητο, βιώνει την εχθρότητα των ανθρώπων και τελικά στρέφεται στην εκδίκηση. Σκοτώνει τον μικρότερο αδελφό του Φράνκενσταϊν, οδηγώντας στη θανατική καταδίκη της αθώας Ζιστίν. Ζητά από τον δημιουργό του να του φτιάξει μια σύντροφο, αλλά όταν ο Βίκτωρ καταστρέφει τη νέα δημιουργία του, το Πλάσμα ορκίζεται να του καταστρέψει τη ζωή. Σκοτώνει τον καλύτερο φίλο του Βικτωριανή και τη μνηστή του, Ελίζαμπεθ. Καταρρακωμένος, ο Βίκτωρ κυνηγά το τέρας μέχρι την Αρκτική, όπου αφηγείται την ιστορία του στον εξερευνητή Ρόμπερτ Γουόλτον πριν πεθάνει. Το Πλάσμα, γεμάτο μεταμέλεια, υπόσχεται να δώσει τέλος στη ζωή του και εξαφανίζεται στο παγωμένο τοπίο.
Η Shelley δεν περιορίστηκε μόνο στη χρήση γοτθικών στοιχείων, αλλά ενσωμάτωσε στην αφήγησή της και μια κριτική απέναντι σε δύο από τα ισχυρότερα ανδρικά αρχέτυπα της ρομαντικής φαντασίας: τον Φάουστ και τον Προμηθέα. Οι δύο αυτές μορφές, σύμφωνα με τη συγγραφέα, αντιπροσωπεύουν εκείνους που επιδιώκουν να υπερβούν τα φυσικά και ηθικά όρια της γνώσης και της εξουσίας, επιχειρώντας να ανταγωνιστούν τον ίδιο τον Δημιουργό του κόσμου. Με αυτή τη σκοπιά, η Shelley χρησιμοποιεί το Φρανκενστάιν ως μια διττή κριτική: αφενός απέναντι στην υπερβολική αυτοπεποίθηση και την αλαζονεία του επιστημονικού ορθολογισμού – μέσα από την απεικόνιση του τρελού επιστήμονα – και αφετέρου απέναντι στον ίδιο τον Ρομαντισμό. Όπως αναφέρει η Shelley, το ρομαντικό κίνημα, με την εμμονή του στην αποθέωση της ιδιοφυΐας και της απεριόριστης δημιουργικότητας, αγνόησε τη θεμελιώδη σχέση της τέχνης με την ανθρώπινη εμπειρία. Μέσα από τον χαρακτήρα του Βίκτωρ Φρανκενστάιν, η συγγραφέας παρουσιάζει έναν δημιουργό που, παρακινούμενος από την ακατανίκητη επιθυμία του να υπερβεί τη φύση, καταλήγει να προκαλεί τη δική του καταστροφή.
Με την πάροδο των ετών, οι ερμηνείες του Φρανκενστάιν κυμαίνονταν από προειδοποιήσεις για την επιστημονική υπερβολή και την ηθική ευθύνη μέχρι κριτικές για τη δυναμική της εξουσίας, τη δουλεία και τους ρόλους των φύλων. Ορισμένοι βλέπουν τον Βίκτωρ Φρανκενστάιν ως μια προειδοποιητική φιγούρα που αντιπροσωπεύει τους κινδύνους του να παίζεις τον Θεό, ενώ άλλοι αναλύουν το Πλάσμα ως σύμβολο αποξένωσης, επανάστασης ή κοινωνικής απόρριψης. Το μυθιστόρημα έχει επίσης συνδεθεί με την προσωπική θλίψη της Mary Shelley, τις μητρικές ανησυχίες και τις ευρύτερες φιλοσοφικές συζητήσεις σχετικά με τη δημιουργία και τη συνέπεια.
Στον παρόν άρθρο θα δούμε το μυθιστόρημα της Mary Shelley ως μια κριτική στην ύβρη του ορθολογισμού του Διαφωτισμού, στον καπιταλιστικό υλισμό και στην επιστημονική υπερβολή. Έτσι, Ο Βίκτωρ μπορεί να ειδωθεί ως προϊόν των καπιταλιστικών αξιών και των αξιών της εποχής του Διαφωτισμού, δίνοντας έμφαση στον υλισμό, τη φιλοδοξία και την πρόοδο. Μεγαλωμένος σε ένα αριστοκρατικό περιβάλλον με έντονες αστικές επιρροές, ο Βίκτωρ Φρανκενστάιν δεν βλέπει την κληρονομιά του μόνο ως ευθύνη, αλλά και ως μέσο υλικής και κοινωνικής καταξίωσης. Η αδιάκοπη αναζήτησή του για γνώση αντανακλά το διαφωτιστικό ιδεώδες της κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύση, μια φιλοσοφία που τον ωθεί να εξερευνήσει τα όρια της επιστήμης χωρίς ηθικούς φραγμούς.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της προσέγγισης είναι η έμμεση αναφορά στην τότε διαδεδομένη θεωρία ότι το ηλεκτρικό ρεύμα αποτελούσε την ουσία της ζωής και θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την αναζωογόνηση των νεκρών. Αν και η Mary Shelley δεν περιγράφει ρητά τη διαδικασία με την οποία ο Βίκτωρ δίνει ζωή στο Πλάσμα, το πλαίσιο της εποχής της και οι κύκλοι στους οποίους σύχναζε υποδηλώνουν σαφώς ότι το έργο επηρεάστηκε από τα πειράματα του Giovanni Aldini με τη χρήση ηλεκτρισμού σε ανθρώπινα πτώματα. Αυτή η σύνδεση ενισχύει τη σχέση του μυθιστορήματος με τις επιστημονικές εξελίξεις και τις φιλοσοφικές αναζητήσεις της εποχής του Διαφωτισμού, όπου η επιστήμη άρχισε να αμφισβητεί τα όρια ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο.
Αντλώντας στοιχεία από τη Γερμανική Ιδεολογία του Καρλ Μαρξ, ο Φρανκενστάιν φαίνεται να ενσαρκώνει μια κοινωνία όπου οι υλικές ανησυχίες υπαγορεύουν την ανθρώπινη συνείδηση, οδηγώντας τα άτομα να δίνουν προτεραιότητα στα εγκόσμια επιτεύγματα έναντι των ηθικών ή πνευματικών εκτιμήσεων. Ο Βίκτωρ, όπως ένας βιομήχανος ή καπιταλιστής, επιδιώκει να χειραγωγήσει τη φύση για το δικό του κέρδος, αντικατοπτρίζοντας τις επιστημονικές φιλοδοξίες της Βιομηχανικής Επανάστασης. Η επιθυμία του να δημιουργήσει ζωή από το θάνατο αντανακλά την εμμονή της εποχής με την πρόοδο, ενώ η αδιαφορία του για τις συνέπειες αντικατοπτρίζει την απερισκεψία της καπιταλιστικής επέκτασης.
Ωστόσο, η ανεξέλεγκτη φιλοδοξία του Φρανκενστάιν οδηγεί τελικά στην πτώση του, παραλληλίζοντας το επιχείρημα του Μαρξ ότι ο καπιταλισμός κρύβει τους σπόρους της ίδιας του της καταστροφής. Το Πλάσμα του, εγκαταλελειμμένο και αλλοτριωμένο, γίνεται δύναμη ταξικής δυσαρέσκειας και επανάστασης, επιτιθέμενο στους αγαπημένους του Βίκτωρ -το κοινωνικό του κεφάλαιο- όπως ακριβώς οι καταπιεσμένες τάξεις ανταποδίδουν τα αντίποινα στα εκμεταλλευτικά συστήματα. Η αντίληψη του Ένγκελς ότι η συσσώρευση δύναμης οδηγεί στη δυστυχία, τη σκλαβιά και την ψυχική υποβάθμιση είναι εμφανής στη μοίρα του Βίκτωρ: χάνει τα πάντα στην επιδίωξη της απόλυτης δημιουργίας.
Ο μύθος του Φρανκεστάιν έχει σημαδέψει όσο κανείς την ποπ κουλτούρα. Όμως είναι ειρωνικό ότι έχει εντυπωθεί στη συνείδηση ότι «Φρανκενστάιν» είναι το όνομα του τέρατος και όχι του δημιουργού του. Αυτό αποκαλύπτει μια βαθύτερη αλήθεια για την ιστορία του μυθιστορήματος. Αν και το Πλάσμα είναι εκείνο που δαιμονοποιείται, στην πραγματικότητα το πραγματικό «τέρας» είναι ο ίδιος ο Βίκτορ Φρανκενστάιν – ο επιστήμονας που, με αλαζονεία και εμμονή, δημιουργεί ζωή μόνο για να την εγκαταλείψει. Αυτή η λανθασμένη ταύτιση αντικατοπτρίζει μια δομική πλάνη του καπιταλισμού, όπου η ευθύνη για τις κοινωνικές ανισότητες και τα δεινά αποδίδεται στα θύματα του συστήματος και όχι σε εκείνους που το διαμορφώνουν.
Με παρόμοιο τρόπο, στις οικονομικές κρίσεις και τις κοινωνικές αναταραχές, οι αποκλεισμένοι και οι εξεγερμένοι συχνά παρουσιάζονται ως «τέρατα», ενώ οι πραγματικοί δημιουργοί της ανισότητας – οι οικονομικές και πολιτικές ελίτ – παραμένουν στο απυρόβλητο. Η ιστορία του Φρανκενστάιν μας υπενθυμίζει ότι οι κοινωνίες που αρνούνται να αναλάβουν την ευθύνη για τα δημιουργήματά τους αργά ή γρήγορα αντιμετωπίζουν τις συνέπειες της ίδιας τους της αδιαφορίας.
Ο Φρανκενστάιν είναι κάτι περισσότερο από ένα γοτθικό μυθιστόρημα τρόμου- καθώς μπορεί να μας ωθήσει προς μια εξερεύνηση των κοινωνικο-οικονομικών ανησυχιών που συνεχίζουν να διαμορφώνουν τον κόσμο μας. Η παραμέληση του δημιουργήματός του από τον Βίκτορ Φρανκενστάιν χρησιμεύει ως προειδοποιητική ιστορία για τους κινδύνους του οικονομικού αποκλεισμού και τις συνέπειες της αγνόησης του ανθρώπινου κόστους της παραγωγής. Μέσα στο πολύπλοκο σύγχρονο καπιταλισμό, το μυθιστόρημα της Shelley προσφέρει μια διαχρονική προειδοποίηση: όσοι παραμερίζονται δεν θα παραμείνουν σιωπηλοί για πάντα. Είτε μέσω πολιτικών κινημάτων, είτε μέσω εργατικών εξεγέρσεων, είτε μέσω κοινωνικών αναταραχών, οι φωνές των αποκλεισμένων θα απαιτήσουν να ακουστούν – όπως ακριβώς έκανε και το Πλάσμα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Geoghegan, T. (2011). Frankenstein: 10 possible meanings. Διαθέσιμο εδώ.
- Güzey, İ. (2010). Mary Shelley and the capitalist paradigm: formed and deformed bodies in Frankenstein (Master Thesis). Διαθέσιμο εδώ.
- ratpack, (2025). Διαθέσιμο εδώ.
- Πελεβάνη, Μ. (2018). Φρανκενστάιν: τα πραγματικά πειράματα που ενέπνευσαν και στοιχειώνουν την επιστημονική φαντασία. Διαθέσιμο εδώ.
