Του Δημήτρη Νικολάου,
Η ιστορία της βουβωνικής πανώλης και των συνεπειών που είχε στην ανθρωπότητα είναι πλέον αρκετά γνώριμη, αλλά λιγότερο γνωστός είναι ο ρόλος των ιατρών αυτού του «μαύρου θανάτου». Θα μπορούσα να αναδείξω αρκετές διαφορετικές πτυχές, αλλά επιλέγω να επικεντρωθώ στην ενδυμασία τους και ιδιαίτερα στην μάσκα τους ως το πιο γνωστό χαρακτηριστικό τους. Μέσα από αυτήν την προσέγγιση θα έρθει στην επιφάνεια ένα στοιχείο που συχνά παραμερίζεται στην εξέταση της πανούκλας: ο τρόπος με τον οποίο ένα υλικό αποκτά βαθύτερα νοήματα μέσα από την αλληλεπίδρασή της με την ανθρώπινη άγνοια. Παράλληλα θα αναδειχθεί μια εναλλακτική μέθοδος αντίληψης αυτών των νοημάτων στην σύγχρονη εποχή μας.
Η μάσκα του «μαύρου θανάτου», συνδέεται άμεσα με την πανούκλα και χρησιμοποιήθηκε από τους ιατρούς κατά την διάρκεια των επιδημιών. Αποτελεί, έτσι, ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα και ταυτόχρονα τραγικά σύμβολα της ιατρικής ιστορίας. Εντυπωσιακή και τρομακτική στην εμφάνισή της, η μάσκα αυτή φέρει μαζί της έναν αέρα μυστηρίου και θανάτου. Ωστόσο, πίσω από την εφευρετικότητα του ιατρού Charles Delorme, που δημιούργησε την ενδυμασία αυτή, κρύβεται η προσπάθεια προστασίας απέναντι σε μια ασθένεια που ήταν παντελώς άγνωστη και ακατανόητη για τους επιστήμονες της εποχής. Παρά την επιθυμία για προστασία, η μάσκα και η ενδυμασία που φορούσαν οι ιατροί δεν προσέφεραν την ασφάλεια που προσδοκούσαν, αλλά αντίθετα αναδείκνυαν τις περιορισμένες γνώσεις της ιατρικής τότε και τις αποτυχίες στην καταπολέμηση της πανούκλας.
Οι ιατροί αυτοί προσλαμβάνονταν από τις πόλεις που είχαν πολλά θύματα πανούκλας σε περιόδους επιδημιών. Δεν ήταν επαγγελματικά καταρτισμένοι έμπειροι ιατροί και συχνά ήταν δεύτερης κατηγορίας ιατροί, ανίκανοι να διοικήσουν μια επιτυχή ιατρική επιχείρηση ή νέοι ιατροί που προσπαθούσαν να επιβιώσουν. Οι ιατροί αυτοί σπάνια θεράπευαν τους ασθενείς και περισσότερο καταμετρούσαν τον αριθμό των ατόμων που είχαν μολυνθεί, για δημογραφικούς σκοπούς. Η προστατευτική στολή αποτελούταν από ένα βαρύ ύφασμα παλτό που ήταν κερωμένο, μια μάσκα με γυάλινα μάτια και μια μύτη-κώνο σε σχήμα ράμφους για να κρατήσει τις αρωματικές ουσίες και το άχυρο.
Μερικά από τα αρωματικά υλικά ήταν βάλσαμο λεμονιού (Melissa officinalis), η μέντα (Mentha spicata L.) φύλλα, καμφορά, γαρίφαλα, λάβδανο, μύρα και πέταλα από τριαντάφυλλο. Αυτό θεωρήθηκε ότι προστάτευε τον ιατρό από τον μιασματικό αέρα. Το άχυρο παρείχε το φίλτρο για τον «κακό αέρα». Ένα ξύλινο μπαστούνι χρησιμοποιούνταν για να βοηθήσει τον ιατρό στην εξέταση των ασθενών, χωρίς να χρειάζεται να τους αγγίξει. Χρησιμοποιήθηκε, επίσης, ως ένα μέσο για να μετανοήσουν για τις αμαρτίες, καθώς πολλοί πίστευαν ότι η πανούκλα ήταν τιμωρία και έτσι ζητούσαν να κτυπηθούν για να μετανοήσουν για τις αμαρτίες τους.
Συνεπώς, εδώ έχουμε μια χρήση μάσκας σε ένα εντελώς διαφορετικό ιατρικό πλαίσιο τελείως ξένο από τη δική μας εποχή και τους δικούς μας ιατρούς: μια μάσκα του «μαύρου θανάτου». Στις μέρες μας αυτή τη μάσκα την συναντάμε συχνά στο καρναβάλι της Βενετίας, μια χαρούμενη εορτή αλλά γίνεται αντιληπτό ότι η συγκεκριμένη μάσκα έχει ένα τραγικό και αιματηρό παρελθόν. Αυτή η μάσκα έχει συνδεθεί με μια από τις πιο θανατηφόρες ασθένειες που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα. Στον δυτικό πολιτισμό, για παράδειγμα σε ταινίες και σειρές, ο ιατρός της πανούκλας είναι ένα πρόσωπο αντίστοιχο με τον Χάρο και τον Μαύρο Θεριστή, ένας αγγελιαφόρος του θανάτου που μόνο φόβο μπορεί να προκαλέσει στους άλλους ανθρώπους
Παρόλα αυτά, είναι φανερό πως δεν ήταν αυτός ο αρχικός στόχος αυτής της στολής και αυτής της μάσκας. Ο Charles Delorme είχε ως βασικό στόχο να προστατέψει αυτόν που την φοράει από την πανούκλα. Η μάσκα είχε ως σκοπό να εμποδίσει την εισπνοή του μολυσμένου αέρα, το «μίασμα» το ίδιο και το μακρύ ύφασμα που φοράνε αυτοί οι ιατροί. Όμως, στην πραγματικότητα αυτή η στολή δεν προσέφερε ιδιαίτερη προστασία καθώς οι άνθρωποι δεν γνώριζαν την πραγματική αιτία της βουβωνικής πανώλης το βακτήριο Yersinia pestis. Έτσι, η ενδυμασία αυτών των ιατρών όχι μόνο δεν τους προστάτευε, αλλά πολλές φορές ήταν ένας ακόμα λόγος για τον οποίο η ασθένεια μεταδιδόταν γρηγορότερα καθώς οι ιατροί περιφέρονταν σε όλη την πόλη χωρίς να γνωρίζουν πως το μακρύ τους παλτό «σκοτώνει» και τους ίδιους αλλά και τους γύρω τους.
Συνεπώς, ο ιατρός της πανώλης γίνεται μια τραγική προσωπικότητα, ένας άνθρωπος που δραστηριοποιείται με στόχο να βοηθήσει στην καταπολέμηση της πανούκλας, αλλά δεν το καταφέρνει και ενδέχεται να την μεταδώσει λόγω της έλλειψης γνώσεων του για αυτή. Έτσι, το πιο χαρακτηριστικό εργαλείο του, η μάσκα του, μπορεί να λειτουργήσει όχι μόνο ως σύμβολο του θανάτου αλλά και ως σύμβολο του κινδύνου της ανθρώπινης άγνοιας.
Η μάσκα του ιατρού της πανούκλας, παρά τον τραγικό της χαρακτήρα, είναι και ένα σύμβολο της ανθρώπινης προσπάθειας για επιβίωση απέναντι στο άγνωστο. Αντιπροσωπεύει τη μάχη μεταξύ του ανθρώπινου πνεύματος και της ασθένειας, αλλά και την ανεπάρκεια της γνώσης που καθιστά αυτήν την προσπάθεια τόσο αβέβαιη και επικίνδυνη. Η μάσκα, λοιπόν, όχι μόνο αναδεικνύει τη σκοτεινή ιστορία του «μαύρου θανάτου», αλλά και μας θυμίζει την αξία της επιστημονικής γνώσης και της προόδου στην κατανόηση των ασθενειών, που συνεχίζει να σώζει ζωές μέχρι και σήμερα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Bauer Susan Wise (2003), The Story of the World: Activity Book Two: The Middle Ages – From the Fall of Rome to the Rise of the Renaissance, εκδ. Peace Hill Press.
- Byfield Ted (2010), Renaissance: God in Man, A.D. 1300 to 1500: But Amid Its Splendors, Night Falls on Medieval Christianity, εκδ. Christian History Project.
- Byrne Joseph Patrick (2006), Daily Life During the Black Death, εκδ. Greenwood Publishing.
- Wray Shona Kelly (2009), Communities and Crisis: Bologna during the Black Death, εκδ. Brill.
