Η εξατομίκευση του ατόμου στο ιδιωτικό δίκαιο και η έννομη προστασία του

Του Χάρη Καλπάκη,

A. Γενικά

Ο άνθρωπος είναι το κεντρικό υποκείμενο δικαίου γύρω από το οποίο διαρθρώθηκαν τα δικαιικά συστήματα, είναι αυτός ο φορέας εννόμων σχέσεων που χρησιμεύει ως σημείο αναφοράς για τα όρια που χαράσσονται για τους υπολοίπους. Λόγω της κεντρικής του θέσης, λοιπόν, σε κάθε έννομη τάξη θεμιτό κι επιβλητέο είναι να γνωρίζουμε τα χαρακτηριστικά εκείνα που επιτρέπουν τη διάκριση του ατόμου, όχι μόνον έναντι έτερων υποκειμένων δικαίου, αλλά κι έναντι άλλων ατόμων.

 Β. Τί είναι άνθρωπος;

Με δικαιικούς πάντα όρους ο άνθρωπος είναι το φυσικό (κι όχι νομικό) πρόσωπο που διακρίνεται από την υλική/σωματική του υπόσταση και το οποίο ζει. Άλλωστε, σύμφωνα με την 35 ΑΚ: «το πρόσωπο αρχίζει να υπάρχει μόλις γεννηθεί ζωντανό και παύει να υπάρχει με το θάνατό του». Κατά την κρατούσα άποψη απαιτείται δηλαδή για τον χαρακτηρισμό μιας οντότητας ως ανθρώπου να γεννηθεί ζωντανή, δηλαδή να μπορεί να υπάρξει αυθύπαρκτα (βάσει των ιατρικών πορισμάτων) και να έχει ανθρώπινη μορφή, προϋπόθεση που ενόψει της αρχής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κι ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας αμφισβητείται (Συντ. άρθρο 2 παρ. 1 και 5 παρ. 1). Στο ιδιωτικό δίκαιο όμως υπάρχει κι η προϋπόθεση να έχει συντελεσθεί ο τοκετός, ώστε να έχει αποχωρισθεί το έμβρυο από το σώμα της μητέρας του. Κάτι τέτοιο όμως φαίνεται να μην απαιτείται στο ποινικό δίκαιο. Εάν διαβάσουμε συνδυαστικά τα άρθρα 303 ΠΚ (παιδοκτονία) και 304 παρ. 5 ΠΚ (προσβολή του εμβρύου) διαγιγνώσκουμε την αντίληψη του ποινικού νομοθέτη πως άνθρωπος, με την έννοια ότι η θανάτωσή του συνιστά ανθρωποκτονία, υπάρχει από την εμφάνιση έστω μέρους του σώματός του εκτός του σώματος της μητέρας του, σε χρονικό δηλαδή σημείο πρότερο εκείνου του αστικού κώδικα. Τελολογικά βέβαια ο αυστηρός και προστατευτικός για τα έννομα αγαθά χαρακτήρας του ποινικού δικαίου δικαιολογεί μία τέτοια διάκριση. Με όρους ιδιωτικού δικαίου, ωστόσο, αυτό δεν ισχύει.

 Γ. Η εξατομίκευσή του ανθρώπου

Ως προς τους άλλους ανθρώπους

Ως κριτήρια για τη διάκριση των φυσικών προσώπων μεταξύ τους χρησιμεύουν νομικές και πραγματικές ιδιότητες, που αυτά κατέχουν, όπως το όνομα, το φύλο, η ηλικία, η κατοικία, η συγγένεια κι η ιθαγένεια. Συγκεκριμένα:

1. Το όνομα συνίσταται στο κύριο όνομα και το επώνυμο κάθε ανθρώπου, που ως σύνολο λέξεων προσδιορίζουν την ταυτότητά του (επιχ. από το 43 παρ. 2 ΑΚ). Όσον αφορά το πρώτο, η κτήση του συντελείται με ληξιαρχική πράξη κατά τη διαδικασία του νόμου 344/1976, η οποία ονομάζεται «ονοματοδοσία». Η κτήση του επωνύμου από την άλλη μεριά γίνεται στο ελληνικό δίκαιο κατά βάση παράγωγα, με την απόκτηση από το τέκνο του επιθέτου ενός ή και των δύο γονέων του (ΑΚ 1505), με τις διαφοροποιήσεις που προβλέπουν οι 1563 και 1506 ΑΚ για τα θετά και τα γεννημένα εκτός γάμου τέκνα αντίστοιχα.
2. Το φύλο είναι μία πραγματική ιδιότητα των ανθρώπων που τους διακρίνει κατά το δίκαιο σε άνδρες και γυναίκες επί τη βάσει των εξωτερικών γεννητικών οργάνων τους.
3. Η ηλικία αποτελεί τον χρόνο που έχει μεσολαβήσει από τη γέννηση κάθε φυσικού προσώπου και χρησιμεύει όχι μόνο ως στοιχείο εξατομίκευσης των ανθρώπων αλλά και προσδιορισμού της δικαιοπρακτικής ικανότητάς τους (ΑΚ 127 επ.)
4. Κατοικία είναι «ο τόπος της κύριας και μόνιμης εγκατάστασης» ενός προσώπου (ΑΚ 51). Διακρίνεται σε εκούσια, εκείνη δηλαδή που επιλέγει το ίδιο το πρόσωπο ως κέντρο των συμφερόντων του, νόμιμη, όπως εκείνη που πηγάζει εκ του νόμου στα άρθρα 54 και 56 ΑΚ κι ειδική κατοικία (ΑΚ 51 εδ. γ.) «για τις υποθέσεις που αναφέρονται στην άσκηση του επαγγέλματός του».
5. Η συγγένεια είναι η έννομη σχέση που συνδέει πραγματικά (στην περίπτωση της κοινής καταγωγής) και νομικά (στην περίπτωση του γάμου, του συμφώνου συμβίωσης και της υιοθεσίας) τα φυσικά πρόσωπα μεταξύ τους και συνιστά τη βάση θεμελίωσης πολλών (κληρονομικών κυρίως) δικαιωμάτων. Σε γενικές γραμμές ρυθμίζεται στα άρθρα 1463 επ. και 1584 επ. του αστικού κώδικα.
6. Η ιθαγένεια, τέλος, είναι η έννομη σχέση που συνδέει νομικά ένα φυσικό πρόσωπο με μία έννομη τάξη, δηλαδή ένα κράτος, και βάσει αυτής διακρίνει τους ανθρώπους σε ημεδαπούς κι αλλοδαπούς. Δεν συνιστά βάση για απόλαυση των δικαιωμάτων εντός μίας δικαιικής τάξης (ΑΚ 4) αλλά αναπτύσσει τη σημασία της ως έννοια ιδίως στο πεδίο του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. Αποκτάται με μία πλειάδα τρόπων, όπως η γέννηση, η πολιτογράφηση κι η υιοθεσία, ενώ διακρίνεται από την εθνικότητα, που αποτελεί την έννομη σχέση που συνδέει πραγματικά ένα πρόσωπο με ένα Κράτος.

Ως προς τα άλλα υποκείμενα δικαίου

Το στοιχείο που διαφοροποιεί το φυσικό πρόσωπο από τους υπόλοιπους φορείς εννόμων σχέσεων, ήτοι τα νομικά πρόσωπα, είναι η προσωπικότητα, όχι τόσο με την έννοια ότι δεν ανευρίσκεται αυτή στα τελευταία αλλά λόγω του πολύ διαφορετικού περιεχομένου που αυτή λαμβάνει στην περίπτωση των φυσικών προσώπων. Θα μπορούσε να ειπωθεί πως η προσωπικότητα, σε αντίθεση με τα ως ανωτέρω εν πολλοίς «τυπικά» στοιχεία εξατομίκευσης, συνιστά την ειδοποιό διαφορά των φυσικών προσώπων που τους προσδίδει μία πιο ανθρώπινη διάσταση. Διακρίνεται στην ικανότητα δικαίου, δηλαδή την ικανότητα ενός προσώπου να είναι φορέας δικαιωμάτων, υποχρεώσεων, εννόμων σχέσεων και καταστάσεων και την προσωπικότητα εν ευρεία εννοία, ως συνόλου προσωπικών, προσωποπαγών χαρακτηριστικών κι αξιών ενός προσώπου. Συνταγματικά κατοχυρώνεται στην αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (Συντ. άρθρο 2 παρ. 1) και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας (Συντ. άρθρο 5 παρ. 1), ενώ βρίσκει και τη συγκεκριμενοποίησή της στο κείμενο του αστικού κώδικα στο άρθρο 57.

Γίνεται αντιληπτό πως η έννοια της προσωπικότητας καταλαμβάνει ιδιαίτερα ευρύ περιεχόμενο, συνεπώς για τον σαφή προσδιορισμό της επιστρατεύονται οι διάφορες εκφάνσεις της:

1. Καταρχήν, τα στοιχεία εξατομίκευσης των ανθρώπων μεταξύ τους που προαναφέραμε, ιδίως το όνομα αλλά και κάθε άλλο χαρακτηριστικό προσδιοριστικό ενός προσώπου, όπως η φωνή κι η εικόνα του.
2. Η φυσική, ψυχική κι ηθική υπόσταση του προσώπου, δηλαδή ο άνθρωπος τόσο ως σωματικό και ψυχικο-συναισθηματικό σύνολο, όσο κι ως ηθικό αποτύπωμα με την έννοια της τιμής και της υπόληψής του.
3. Η σφαίρα του απορρήτου του, οτιδήποτε διαδραματίζεται στην προσωπική του ζωή και τα προσωπικά δεδομένα.
4. Τα προϊόντα της διάνοιας, που περιλαμβάνουν όλα τα ανθρώπινα δημιουργήματα τα οποία παράγονται από την ανθρώπινη διάνοια.
5. Τα αγαθά με χαρακτήρα κοινόχρηστων πραγμάτων που συνιστούν μέτρο ποιότητας της διαβίωσης ενός ανθρώπου (ΑΚ 966, 967, 970).
6. Η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, τόσο υπό την ευρεία έννοια (συμμετοχή «στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας», Συντ. άρθρο 5), όσο κι εν στενή εννοία (επαγγελματική κι οικονομική ελευθερία).

Δ. Προστασία των εξατομικευτικών στοιχείων των φυσικών προσώπων

Το δίκαιο μας προβλέπει τόσο έναν ενιαίο τρόπο προσβολής των προσδιοριστικών ενός προσώπου χαρακτηριστικών όσο και πολλούς ειδικότερους. Ενδεικτικά:

1. Κατά το άρθρο 57 ΑΚ «Όποιος προσβάλλεται παράνομα στην προσωπικότητά του έχει δικαίωμα να απαιτήσει να αρθεί η προσβολή και να μην επαναληφθεί στο μέλλον», κάτι για το οποίο μπορεί να επισπευσθεί κι αναγκαστική εκτέλεση (άρθρο 947 ΚΠολΔ). Ακόμη, «Αξίωση αποζημίωσης σύμφωνα με τις διατάξεις για τις αδικοπραξίες δεν αποκλείεται» (914 επ. ΑΚ).
2. Η ηθική υπόσταση του ανθρώπου μπορεί να προστατευθεί μέσω της αποζημίωσης για ηθική βλάβη (59, 932 ΑΚ)
3. Το όνομα προστατεύεται κατ’ άρθρον 58 ΑΚ, το οποίο παρέχει σε γενικές γραμμές τις ίδιες αξιώσεις με το άρθρο 57 ΑΚ.
4. Τα προϊόντα της διάνοιας βρίσκουν την προστασία τους στο άρθρο 60 ΑΚ και στις ρυθμίσεις της πνευματικής ιδιοκτησίας του νόμου 2121/1993.
5. Επίσης, κατ’ άρθρον 57 παρ. 2 εδ. β ΑΚ «Αν η προσβολή αναφέρεται στην προσωπικότητα προσώπου που έχει πεθάνει, το δικαίωμα [στην προσωπικότητα ασκούν] οι κατιόντες, οι ανιόντες, οι αδελφοί κι οι κληρονόμοι του από διαθήκη».
6. Ακόμη, τα προσωπικά δεδομένα προστατεύονται σφαιρικά από τον Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων (Κανονισμός 679/2016), ευρωπαϊκής προέλευσης, αλλά κι από τον νόμο 2472/1997.
7. Σαφώς ο αστικός κώδικας παρέχει κατ’ ιδίαν αγωγές στα κεφάλαιά του για την προστασία των επιμέρους στοιχείων, όπως επί παραδείγματι η κατοικία, της οποίας η κυριότητα μπορεί να προστατευθεί με τις αγωγές της νομής και της κυριότητας. Δεν είναι βέβαια κι άνευ σημασίας η συμβολή του ποινικού δικαίου με διατάξεις όπως οι 299 επ., 308 επ., 361 επ. του ποινικού κώδικα, που παρέχουν ποινική προστασία στη φυσική υπόσταση και την τιμή του φυσικού προσώπου.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Απόστολος Σ. Γεωργιάδης, Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2019
• Απόστολος Σ. Γεωργιάδης, Εγχειρίδιο Εμπραγμάτου Δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2012
• Ελισάβετ Συμεωνίδου – Καστανίδου, Εγκλήματα Κατά Προσωπικών Αγαθών, Νομική Βιβλιοθήκη, 2023
• Κώστας Χ. Χρυσόγονος – Σπύρος Π. Βλαχόπουλος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, Νομική Βιβλιοθήκη, 2017