Της Χαράς Γρίβα,
Ο «Πολιτισμικός» Ψυχρός Πόλεμος αναφέρεται στη στρατηγική χρήση πολιτιστικών πρωτοβουλιών τόσο από τις Ηνωμένες Πολιτείες, όσο και από τη Σοβιετική Ένωση κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου για να επηρεάσουν την παγκόσμια κοινή γνώμη και να προωθήσουν τις αντίστοιχες ιδεολογίες τους. Κεντρικός παίκτης σε αυτό το πεδίο ήταν το Κογκρέσο για την Πολιτιστική Ελευθερία (CCF), μια οργάνωση που ιδρύθηκε για να αντιμετωπίσει την κομμουνιστική ιδεολογία προωθώντας τις δυτικές πολιτιστικές αξίες.
Η προέλευση του Κογκρέσου για την πολιτιστική ελευθερία
Το CCF ιδρύθηκε στις 26 Ιουνίου 1950 στο Δυτικό Βερολίνο, εν μέσω κλιμακούμενων εντάσεων μεταξύ του δυτικού μπλοκ και της Σοβιετικής Ένωσης. Πρωταρχικός στόχος του ήταν να αντιμετωπίσει τη σοβιετική πολιτιστική προπαγάνδα προβάλλοντας τις ελευθερίες που ενυπάρχουν στις δυτικές δημοκρατίες. Η οργάνωση προσέλκυσε μια διαφορετική ομάδα διανοουμένων, συμπεριλαμβανομένων συγγραφέων, φιλοσόφων και καλλιτεχνών, οι οποίοι ήταν αφοσιωμένοι στην προώθηση της πολιτιστικής ελευθερίας και στην εναντίωση στον ολοκληρωτισμό.
Χωρίς να το γνωρίζουν πολλά από τα μέλη της, η CCF λάμβανε σημαντική χρηματοδότηση και στρατηγική καθοδήγηση από την Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών (CIA). Αυτή η μυστική υποστήριξη είχε ως στόχο να ενισχύσει το αντικομμουνιστικό συναίσθημα μεταξύ της παγκόσμιας διανόησης και να παρουσιάσει τον δυτικό πολιτισμό ως προπύργιο της ελευθερίας και της δημιουργικότητας.
Παγκόσμιες δραστηριότητες και επιρροή
Στο αποκορύφωμά της, η CCF λειτουργούσε σε 35 χώρες, απασχολώντας πολυάριθμο προσωπικό και εκδίδοντας πάνω από είκοσι περιοδικά κύρους. Ο οργανισμός χρηματοδοτούσε εκθέσεις τέχνης, κατείχε μια υπηρεσία ειδήσεων και χαρακτηριστικών, διοργάνωνε διεθνή συνέδρια υψηλού επιπέδου και επιβράβευε μουσικούς και καλλιτέχνες με βραβεία και δημόσιες παραστάσεις.
Οι δραστηριότητες του CCF ήταν ποικίλες και εκτεταμένες. Είχε διευρύνει τους άξονές του κυρίως σε δημοσιεύσεις, συνέδρια και εκθέσεις τέχνης. Το CCF εξέδιδε περιοδικά με επιρροή, όπως το “Encounter” στο Ηνωμένο Βασίλειο, το “Preuves” στη Γαλλία και το “Der Monat” στη Γερμανία. Αυτές οι εκδόσεις περιείχαν συμβολές από διακεκριμένους διανοούμενους και παρείχαν μια πλατφόρμα για τον αντικομμουνιστικό λόγο. Η οργάνωση φιλοξένησε, ακόμη, πολυάριθμα συνέδρια σε όλο τον κόσμο, φέρνοντας σε επαφή κορυφαίους στοχαστές για να συζητήσουν πολιτιστικά και πολιτικά ζητήματα. Οι συγκεντρώσεις αυτές διευκόλυναν την ανταλλαγή ιδεών και ενίσχυσαν την αποστολή του CCF για την προώθηση της πολιτιστικής ελευθερίας. Το CCF διοργάνωνε, τέλος, εκθέσεις τέχνης για να προβάλλει τα δυτικά καλλιτεχνικά επιτεύγματα, αντιμετωπίζοντας έτσι τους σοβιετικούς ισχυρισμούς περί πολιτιστικής ανωτερότητας. Ειδικότερα, η προώθηση του αφηρημένου εξπρεσιονισμού, με παράδειγμα καλλιτέχνες, όπως ο Jackson Pollock, χρησιμοποιήθηκε για να καταδείξει τη δημιουργικότητα και την ελευθερία της έκφρασης που επικρατούσε στη Δύση.
Το CCF στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα, το CCF προσπάθησε να εδραιώσει μια παρουσία για να αντισταθμίσει την επιρροή της κομμουνιστικής αριστεράς, η οποία είχε αποκτήσει σημαντική επιρροή στον πολιτιστικό και πνευματικό τομέα. Οι δραστηριότητες της οργάνωσης στην Ελλάδα μπορούν να εντοπιστούν από τις αρχές της δεκαετίας του 1950, με προσπάθειες για την εμπλοκή των τοπικών διανοουμένων και την προώθηση των δυτικών πολιτιστικών αξιών.
Ένα από τα πρόσωπα-κλειδιά στις ελληνικές δραστηριότητες του CCF ήταν ο Μανώλης Κόρακας, σοσιαλιστής και παθιασμένος αντικομμουνιστής. Ο Κόρακας διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην οργάνωση εκδηλώσεων και στην καλλιέργεια σχέσεων με Έλληνες διανοούμενους. Ωστόσο, οι δραστηριότητες του CCF στην Ελλάδα δεν ήταν χωρίς προκλήσεις. Οι εσωτερικές διαφωνίες και οι εξωτερικές πιέσεις οδήγησαν σε μια σύνθετη και, κατά καιρούς, αμφιλεγόμενη παρουσία στη χώρα. Η παρουσία του CCF στην Ελλάδα ήταν αδύναμη, όπως προκύπτει από την αδυναμία συγκρότησης επίσημης επιτροπής, αλλά και από την απουσία πρωτότυπης πνευματικής παραγωγής στα ελληνικά. Η αδυναμία της μπορεί να αποδοθεί στην αδυναμία συνδυασμού, τόσο της προσήλωσης στον αντικομμουνιστικό αγώνα, με τους φιλελεύθερους όρους του CCF, όσο και ενός πνευματικού ή καλλιτεχνικού έργου κάποιας αξίας για τους εκπροσώπους του CCF στην Ελλάδα.
Η αλήθεια ήταν πως οι Έλληνες διανοούμενοι δεν είχαν πληροφορίες σχετικά με την ανάπτυξη ενός «κινήματος ιδεών κατά της ολοκληρωτικής κομμουνιστικής ιδεολογίας» στο εξωτερικό. Υπήρχε, ακόμη, σοβαρό κενό στη μετάφραση της αντισταλινικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα, γεγονός που επέτρεψε, ως έναν βαθμό, στον «σταλινικό μακιαβελισμό» να αποκτήσει υποστηρικτές. Με βάση αυτή την ανάλυση της ελληνικής περίπτωσης, ο σχηματισμός μιας ελληνικής επιτροπής χωρίς τις απαραίτητες προϋποθέσεις θα μπορούσε να καταλήξει να είναι άλλη μια οργάνωση με διεθνή προσανατολισμό «χωρίς καμία επιρροή ή αντίκτυπο στην κοινή γνώμη». Το CCF κατάφερε να δημοσιεύσει άρθρα σε μεγάλες εφημερίδες της Αθήνας, όπως η Καθημερινή και η Νέα Εστία.
Τον Μάιο του 1963, το CCF δημιούργησε επαφές με τον Χρήστο Λαμπράκη, έναν επιφανή Έλληνα εκδότη. Ο Λαμπράκης εγκαινίασε το μηνιαίο περιοδικό «Εποχές», το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το CCF. Ωστόσο, την άνοιξη του 1963, το CCF έληξε τη συνεργασία του με τον Κόρακα και σταμάτησε τις δραστηριότητές του στην Ελλάδα.
Αποκάλυψη και παρακμή
Η συγκαλυμμένη σχέση μεταξύ του CCF και της CIA παρέμεινε μυστική μέχρι το 1966, όταν ερευνητικές εκθέσεις αποκάλυψαν το ρόλο της CIA στη χρηματοδότηση και την καθοδήγηση της οργάνωσης. Η αποκάλυψη αυτή οδήγησε σε εκτεταμένη διαμάχη και κριτική, καθώς πολλοί διανοούμενοι αισθάνθηκαν προδομένοι μαθαίνοντας ότι οι πολιτιστικές τους προσπάθειες είχαν χειραγωγηθεί για πολιτικούς σκοπούς. Μετά την αποκάλυψη, το CCF υπέστη σημαντική αναδιάρθρωση. Το 1967, αναδιοργανώθηκε και μετονομάστηκε σε Διεθνή Ένωση για την Πολιτιστική Ελευθερία, με χρηματοδότηση από το Ίδρυμα Ford. Ωστόσο, η αξιοπιστία της οργάνωσης είχε υπονομευθεί σοβαρά, οδηγώντας τελικά στη διάλυσή της το 1979.
Το Κογκρέσο για την Πολιτιστική Ελευθερία διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στον Πολιτισμικό Ψυχρό Πόλεμο, επηρεάζοντας τις πνευματικές και καλλιτεχνικές κοινότητες παγκοσμίως. Αν και οι μυστικοί δεσμοί του με τη CIA αμαύρωσαν την κληρονομιά του, οι προσπάθειες του CCF για την προώθηση της πολιτιστικής ελευθερίας και την αντιμετώπιση του ολοκληρωτισμού άφησαν ανεξίτηλο σημάδι στο μεταπολεμικό πολιτιστικό τοπίο. Στην Ελλάδα, οι δραστηριότητες του CCF ανέδειξαν την πολύπλοκη αλληλεπίδραση μεταξύ πολιτισμού και πολιτικής κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Οι προσπάθειες της οργάνωσης να επηρεάσει τους Έλληνες διανοούμενους υπογραμμίζουν τον ευρύτερο αγώνα για ιδεολογική επιρροή που χαρακτήριζε την εποχή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Στρατής Μπουρνάζος (2024), Η ιστορία μιας ματαίωσης, το CCF και ο πολιτισμικός ψυχρός πόλεμος στην Ελλάδα (1950-1967), εκδ. Αντίποδες
- Peter Coleman (1989), The liberal conspiracy: the Congress for Cultural Freedom and the struggle for the mind of postwar Europe, York: Free Press
- The “treason of the intellectuals”: The Shadowy presence of the Congress for Cultural Freedom in Greece (950-1963), academia.edu, διαθέσιμο εδώ
