Η Ολλανδική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών (VOC): Η πρώτη πολυεθνική της βίας και της εκμετάλλευσης

Της Γεωργίας Παγιαβλά,

Στη μεσαιωνική Ευρώπη και μέχρι τον 16ο και 17ο αιώνα, τα μπαχαρικά όπως το γαρύφαλλο, το μοσχοκάρυδο, η κανέλα, το πιπέρι και ο δυόσμος ήταν ιδιαίτερα πολύτιμα και σπάνια. Τα μπαχαρικά προέρχονταν από απομακρυσμένα νησιά της σημερινής Ινδονησίας, ιδίως από τις Μολούκες, την Ιάβα και τη Σουμάτρα. Οι Πορτογάλοι έσπασαν το χερσαίο μονοπώλιο το 1497, όταν ο Βάσκο ντα Γκάμα έπλευσε γύρω από το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας προς την Ινδία, δίνοντας στην Πορτογαλία τον έλεγχο του εμπορίου μπαχαρικών καθ’ όλη τη διάρκεια του 16ου αιώνα.

Κατά τη διάρκεια του Ολλανδικού Πολέμου της Ανεξαρτησίας (1568-1648) κατά της Ισπανίας, οι Ολλανδοί έμποροι προσπάθησαν να σπάσουν τον έλεγχο της Πορτογαλίας στο εμπόριο μπαχαρικών. Ο πρώτος ολλανδικός στόλος προς τις Ινδίες (1599) δεν είχε μεγάλη οικονομική επιτυχία, αλλά άνοιξε το δρόμο για μελλοντικές αποστολές. Μέχρι το 1601, οι ολλανδικοί στόλοι απειλούσαν την πορτογαλική κυριαρχία στην Ασία. Το 1602, για να τερματιστεί ο εσωτερικός ανταγωνισμός μεταξύ των ολλανδικών εμπορικών εταιρειών, η ολλανδική κυβέρνηση δημιούργησε την Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) ή United East India Company (Western Australian Museum).

Η VOC ανέλαβε το μονοπώλιο του ολλανδικού εμπορίου με την Ασία, λειτουργώντας ουσιαστικά ως κράτος εν κράτει με εξουσίες να διεξάγει πολέμους, να συνάπτει συνθήκες, να ιδρύει αποικίες και να εκδίδει νόμισμα. Η VOC ήταν ο αδιαμφισβήτητος γίγαντας της εποχής της, κυριαρχώντας στο παγκόσμιο εμπόριο τον 17ο αιώνα. Παρόλο που ορισμένες σύγχρονες εκτιμήσεις έχουν υπερεκτιμήσει την αξία της στα 8 τρισεκατομμύρια δολάρια, η ιστορική ανάλυση δείχνει ότι ήταν πιο κοντά στο 1 δισεκατομμύριο δολάρια, συγκρίσιμη με την Apple σήμερα.

Παρά τη συζήτηση σχετικά με την ακριβή αξία της, η VOC ήταν μια δύναμη όπου μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1600, η VOC είχε: 150 εμπορικά πλοία, 50.000 υπαλλήλους 10.000 στρατιώτες και εμπορικούς σταθμούς που εκτείνονταν από τον Περσικό Κόλπο έως την Ιαπωνία. Έγινε η πρώτη πολυεθνική εταιρεία στον κόσμο, με σχεδόν 5.000 ταξίδια μεταξύ 1602 και 1796. Αντίθετα, η Αγγλική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών ήταν μακράν δεύτερη, μεταφέροντας πίσω μόνο το ένα πέμπτο των αγαθών που μετέφερε η VOC.

Από την ίδρυσή της, η VOC διαφοροποιήθηκε από τα προηγούμενα εγχειρήματα προσωρινού κεφαλαίου. Παρά την κερδοφορία της, μέχρι το 1640 επανεπένδυε μόνο ένα μικρό μέρος των κερδών της. Ωστόσο, η αυξανόμενη κυκλοφορία κεφαλαίου μετά από αυτό το σημείο επέτρεψε στην VOC να φτάσει στο απόγειο της αποικιακής της κυριαρχίας, καθιερώνοντας μια οικονομική πρακτική που έγινε θεμελιώδης αρχή των σύγχρονων εταιρειών.

Η VOC έκανε την Μπατάβια (Τζακάρτα) πρωτεύουσα της ασιατικής αυτοκρατορίας της, διοικούμενη από έναν διοικητή και το Συμβούλιο των Ινδιών. Οι περισσότερες ολλανδικές αποικίες της Ανατολής υπάγονταν στη Μπατάβια, ενώ οι περιοχές της Περσίας, Ινδιών, Κεϋλάνης και Νότιας Αφρικής διοικούνταν από το Άμστερνταμ. Το 1608, το Wisselbank άνοιξε στο Άμστερνταμ ως κέντρο οικονομικών συναλλαγών, έχοντας μονοπώλιο στο εμπόριο πολύτιμων μετάλλων και διαχειριζόμενο το ολλανδικό εθνικό χρέος. Η τράπεζα, αν και ιδιωτική, επέβαλε οικονομικές πολιτικές στην κυβέρνηση, ενισχύοντας τη δύναμη μιας οικονομικής ελίτ. Το χρηματιστήριο του Άμστερνταμ, αρχικά επικεντρωμένο στις μετοχές της VOC, εξελίχθηκε σε διεθνές κέντρο συναλλαγών. Μετά το 1612, καθιερώθηκε μια δευτερογενής αγορά μετοχών και προθεσμιακών συμβολαίων, μετατρέποντας το Άμστερνταμ στη μεγαλύτερη αγορά χρεογράφων παγκοσμίως έως τα μέσα του 17ου αιώνα.

Υπό το πρίσμα της μεταποικιακής θεωρίας, επιχειρήσεις όπως η Ολλανδική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών (VOC) δεν μπορούν να ειδωθούν μόνο ως οικονομικά εγχειρήματα, αλλά και ως μηχανισμοί πολιτιστικής και ιδεολογικής επιβολής που δικαιολογούν τις βίαιες πρακτικές τους μέσω αφηγήσεων περί φυλετικής και πολιτισμικής ανωτερότητας. Η VOC δεν ήταν απλώς μια εμπορική εταιρεία, αλλά ένας μηχανισμός συστημικής εκμετάλλευσης, όπως αποδεικνύεται από τις αμέτρητες φρικαλεότητες που διαπράχθηκαν στην Ινδονησία.

Για παράδειγμα, η δίψα των Ολλανδών για μονοπώλιο στο μοσχοκάρυδο οδήγησε σε αιματηρές συγκρούσεις στα νησιά Banda, όταν οι ντόπιοι τόλμησαν να αντισταθούν στις απαιτήσεις τους. Η δολοφονία του Ολλανδού διαπραγματευτή Pieter Willemsz Verhoeff προκάλεσε σκληρή στρατιωτική αντίδραση από τον Jan Pieterszoon Coen, με εκστρατείες που διήρκεσαν από 1609 έως 1621. Χιλιάδες Μπαντανέζοι σκοτώθηκαν ή αυτοκτόνησαν για να αποφύγουν τη σκλαβιά, ενώ 1.700 υποδουλώθηκαν. Η σφαγή κορυφώθηκε με τον αποκεφαλισμό 24 ευγενών από Ιάπωνες σαμουράι και την αποστολή 789 επιφανών κατοίκων στη Μπατάβια, όπου εξαναγκάστηκαν σε καταναγκαστική εργασία.

Η ζωή των σκλάβων στις Ολλανδικές Ανατολικές Ινδίες ήταν απελπιστική. Εκτιμάται ότι η Ολλανδική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών διαχειρίστηκε σχεδόν ένα εκατομμύριο σκλάβους κατά τη διάρκεια του 17ου και 18ου αιώνα. Η σκληρότητα των τιμωριών που υφίσταντο οι σκλάβοι ήταν αποτρόπαια. Αν συλλαμβάνονταν να κλέβουν, να προσπαθούν να αποδράσουν ή να επιτίθενται στα αφεντικά τους, υφίσταντο φρικτά βασανιστήρια, όπως αποκοπή άκρων, ρίψη αλατιού σε ανοιχτές πληγές, κάψιμο με πυρωμένο σίδερο, εκτέλεση στον τροχό ή θάνατο από επιθέσεις εντόμων. Αν και θεωρητικά απαιτούνταν δικαστική απόφαση για τέτοιες τιμωρίες, οι αυθαιρεσίες ήταν σύνηθες φαινόμενο και οι περισσότεροι ιδιοκτήτες σκλάβων έμεναν ατιμώρητοι.

Ένα από τα πιο ανήθικα συστήματα που εφάρμοσαν οι Ολλανδοί στην Ινδονησία ήταν το Njai. Σύμφωνα με αυτό, οι Ευρωπαίοι άποικοι προσλάμβαναν ιθαγενείς γυναίκες ως οικιακές βοηθούς, αλλά ουσιαστικά τις μεταχειρίζονταν ως παλλακίδες. Αυτές οι γυναίκες μπορούσαν να πωληθούν μαζί με το σπίτι τους, σαν «Ντόπια Έπιπλα» (Inlands Meubel), και αν αποκτούσαν παιδιά με τον Ολλανδό άποικο, δεν είχαν κανένα δικαίωμα επιμέλειας. Ο φωτογράφος του 19ου αιώνα Jacobus Anthonie Meessen περιέγραψε το Njai ως ένα «αναγκαίο κακό», αποκαλύπτοντας την ωμή πραγματικότητα της αποικιοκρατίας.

Το 1795, η χρεοκοπημένη VOC εθνικοποιήθηκε και το ολλανδικό κράτος επέκτεινε τον έλεγχό της. Το 1830, μετά την απόσχιση του Βελγίου, η Ολλανδία ενέτεινε την αποικιακή εκμετάλλευση μέσω του Συστήματος Καλλιέργειας (Cultuurstelsel), αναγκάζοντας τους αγρότες να καλλιεργούν καλλιέργειες μετρητών όπως ο καφές και η ζάχαρη για εξαγωγή. Το σύστημα αυτό, που απέφερε τεράστια κέρδη, έθεσε τα θεμέλια για την ολλανδική κλωστοϋφαντουργία, ενώ κατέστρεψε τους ντόπιους αγρότες.

Ακόμη και μετά την κατάργησή της το 1870, η αποικιακή καταπίεση συνεχίστηκε, με αυστηρή πολιτική καταστολή, απαγορεύσεις απεργιών και οικονομικές διακρίσεις εις βάρος των γηγενών εργατών. Η ολλανδική βασιλική οικογένεια και οι καπιταλιστές συγκέντρωσαν τεράστιο πλούτο από πόρους όπως ο καπνός, το καουτσούκ και το πετρέλαιο, ενώ ο τοπικός πληθυσμός υπέστη τεράστιες δυσκολίες, ιδίως κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης της δεκαετίας του 1930.

Συνοψίζοντας, η Ολλανδική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών (Vereenigde Oostindische Compagnie, ή VOC) μπορεί να χαρακτηριστεί ως η πρώτη πολυεθνική εταιρεία στον κόσμο και πρόδρομος του σύγχρονου καπιταλισμού. Ενώ ο οικονομικός της αντίκτυπος είναι αναμφισβήτητος, η VOC ενσάρκωσε επίσης τη βίαιη διασταύρωση του εμπορίου και της αποικιοκρατίας. Η Ολλανδική κυριαρχία στην Ινδονησία προδιέγραψε το μετέπειτα μοντέλο των αποικιακών αυτοκρατοριών, όπου οι πηγές πλούτου και η εργασία των αυτοχθόνων ελέγχονταν από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις, οδηγώντας σε δομική οικονομική εξάρτηση.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Χαιρετάκης, Μ. (2024). Αυτοκρατορία: η ολλανδική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών. Διαθέσιμο εδώ.
• Western Australian Museum (χ.η.). VOC – United Dutch East India Company. Διαθέσιμο εδώ.
• Μηχανή του Χρόνου (χ.η.). Η ολλανδική εταιρεία ανατολικών Ινδιών, ήταν η πρώτη μεγάλη πολυεθνική, που έγινε φόβος και τρόμος των θαλασσών. Εκτόπισε τους Άγγλους, πούλησε το Μανχάταν και έστησε χρηματιστήριο…Διαθέσιμο εδώ
• Lodewijk, P. (2020). Was the VOC the most valuable company ever? (Answer: NO!). Διαθέσιμο εδώ.

• Rory, T. (2024). Working Paper: Finances of the United Dutch East India Company (VOC), 1602-1801. Διαθέσιμο εδώ.
• Lalor, A. (2024). What was the VOC? The Dutch East India Company explained A crucial part of Dutch history. Διαθέσιμο εδώ.
• Young, R. (2001). Μεταποικιακή θεωρία: Μια ιστορική εισαγωγή (Γ. Δεμερτζίδης, Μετάφρ.). Πατάκης.
• Wikipedia (2025). Dutch conquest of the Banda Islands. Διαθέσιμο εδώ.
• van Putten, L. (2022). How the Netherlands systematically used extreme violence in Indonesia and concealed this afterwards. Διαθέσιμο εδώ.
• Wahr, R. (2024). Housekeeper, Concubine, Mother: An Exploration of the Njai in the Dutch East Indies. Διαθέσιμο εδώ.
• Milanovi, Ζ. (2020). The Netherlands and the decolonisation of Indonesia. Διαθέσιμο εδώ