Της Αλεξάνδρας Μαστοράκη,
Το πολιτικό δίπολο Χαριλάου Τρικούπη και Θεόδωρου Δηλιγιάννη σηματοδοτεί μια αξιοσημείωτη πολιτική περίοδο για την ελληνική πολιτική σκηνή. Οι δύο πολιτικοί, κύριοι εκφραστές του πρώτου ελληνικού δικομματισμού στα τέλη του 19ου αιώνα, έμελλαν να καθορίσουν μια μακρά κοινοβουλευτική περίοδο, ενώ η διαμάχη μεταξύ τους και η εναλλαγή τους στην εξουσία απεικόνιζε μια γενικότερη πολιτικοκοινωνική διχογνωμία.
Προ πτώχευσης, η Ελλάδα δοκιμαζόταν από ένα γενικευμένο κλίμα πολιτικής αστάθειας, ενώ φαίνεται ότι η νεοσύστατη κρατική μονάδα δεν είχε βρει ακόμη σταθερά πατήματα στον δρόμο της οικονομικής ανάπτυξης. Ενδεικτικά, κατά την περίοδο 1875-1879, κανένα κόμμα δεν είχε καταφέρει να κερδίσει την κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Χρειάστηκε να περάσουν λίγα χρόνια, ως το 1884, οπότε τα δύο μεγάλα κόμματα Χ. Τρικούπη και Θ. Δηλιγιάννη ήλεγχαν το 92,2% των κοινοβουλευτικών εδρών. Κατανοούμε ότι η μελέτη εκείνης της πολιτικής περιόδου για την Ελλάδα γίνεται υπό το πρίσμα του δικομματισμού, που είχε πλέον αποκρυσταλλωθεί.
Ο Τρικούπης παρουσίαζε ένα πρόγραμμα πολιτικής ολικού εκσυγχρονισμού που θα προσέδιδε στην χώρα δυτικά, σύγχρονα χαρακτηριστικά. Εστίασε μάλιστα στην ενίσχυση του κρατικού αμυντικού μηχανισμού, αλλά και στην δημιουργία ελληνικού συγκοινωνιακού δικτύου: χαρακτηριστικό είναι ότι κατά τις πρώτες του πρωθυπουργίες (δεκαετία 1880) κατασκευάστηκαν περίπου 900 χιλιόμετρα σιδηροδρομικής γραμμής. Το πρόγραμμα απαρτιζόταν και από άλλους στόχους, όπως ο εξορθολογισμός στην διοίκηση, μέσω του καθορισμού προσόντων των δημοσίων υπαλλήλων, άρα μείωση της αναξιοκρατίας, ενώ φαίνεται πως επικρατούσε και η φιλοδοξία για μια ταχεία οικονομική άνθιση αλλά και για ανάπτυξη της γεωργίας.
Κόντρα στην ιδέα της εκβιομηχάνισης και του μαζικού ανανεωτισμού, οι πολιτικές θέσεις του Δηλιγιάννη βασίζονταν σε έναν πιο συντηρητικό πολιτικό μοντέλο και στην παραδοσιακή ελληνική τάξη πραγμάτων. Ο ίδιος προέβαλλε έντονα το αίτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης, προσπαθώντας να βελτιώσει τις συνθήκες της αγροτικής εργασίας και να αποδώσει γη στους αγρότες, ενώ ήταν φανερό ότι καταδείκνυε τις υπέρογκες δαπάνες που προαπαιτούσε ο εκσυγχρονισμός, παραμένοντας πιστός σε μια σταδιακή οικονομική άνθιση βάσει των ήδη γνωστών, παραδοσιακών παραγωγικών δραστηριοτήτων και δυνατοτήτων.
Παρά τα δημόσια έργα που υλοποιήθηκαν κατά την ηγεσία του Τρικούπη, το όνειρο για ένα σύγχρονο, ανεξάρτητο οικονομικά κράτος με ισχυρή διεθνή θέση δεν είχε την ίδια τύχη. Η φορολογία των πολιτών, για την χρηματοδότηση του προγράμματος εκσυγχρονισμού, ήταν πλέον δυσβάσταχτη, ενώ πέραν της ευρείας κοινωνικής δυσαρέσκειας, θεωρήθηκε ότι η οικονομική αναποτελεσματικότητα του κράτους θα είχε σοβαρές επιπτώσεις και στον παράγοντα του στρατού, ο οποίος αντικειμενικά ήταν ανίσχυρος να ανταποκριθεί σε περίπτωση πολέμου. Τα πράγματα είχαν επιδεινωθεί αρκετά μέχρι το 1893, οπότε και η χώρα αναγκάστηκε να κηρύξει πτώχευση, καθώς είχε βρεθεί σε αδυναμία να εξυπηρετήσει τα τοκοχρεολύσια των εξωτερικών της χρεών. Η πολιτική θέση του Τρικούπη, το αξίωμα δηλαδή, αλλά και το κύρος που τον διέπνεε στα μάτια ακόμη και των πιο φανατικών οπαδών του, άρχισαν να βάλλονται σημαντικά από τον εξωγενή παράγοντα της συνολικής κρίσης.
Η απόφασή του να κηρύξει πτώχευση ανέδειξε την αποτυχία των δημοσιονομικών κυρίως πολιτικών του, ενώ η μη ύπαρξη εναλλακτικών λύσεων (η χώρα κυριολεκτικά πνιγόταν στο χρέος της) προκάλεσε την οργή λαϊκών στρωμάτων, που είχαν επενδύσει προσωπικό και εθνικό όραμα στην πολλά υποσχόμενη «οικονομική ανάπτυξη» και την «πρόοδο» του Τρικούπη. Με την κήρυξη της πτώχευσης και την επισημοποίηση της δεινής θέσης της ελληνικής οικονομίας, ο Τρικούπης, και τα μεγάλα επενδυτικά του έργα βρέθηκαν σε αδιέξοδο, ενώ ο Δηλιγιάννης επωφελήθηκε από την κατάσταση, προβάλλοντας τον εαυτό του ως τον πλέον άξιο πολιτικό για επαναφορά της κρατικής τάξης, αλλά και ως τον μοναδικό εκπρόσωπο των αιτημάτων του καταπονημένου ελληνικού λαού.
Το έντονο κλίμα ανάμεσα τους, λέγεται ότι πολλές φορές ξεπερνούσε τα όρια της πολιτικής αντιπαλότητας και έπαιρνε τη μορφή προσωπικής διένεξης. Αμέσως μετά τη πτώχευση, το όνομα του Τρικούπη ως πολιτικού, υπέστη βαρύτατο πλήγμα παρά την προσπάθεια του να παραμείνει ακλόνητος από τις κατηγορίες που τον βάραιναν, κατηγορίες εκφρασμένες κατά κύριο λόγο από τους δηλιγιαννικούς, αλλά και τον ίδιο τον Δηλιγιάννη. Ο Τρικούπης μάταια υποστήριζε πως οι προηγούμενες κυβερνήσεις είχαν κληρονομήσει ένα ήδη προβληματικό οικονομικό πλαίσιο, ενώ η κριτική του Δηλιγιάννη έβρισκε έρεισμα στον λαό, καθώς η πτώχευση του 1893 αποτελούσε στα μάτια όλων, μια χειροπιαστή απόδειξη της κατάρρευσης του τρικουπικού κυβερνητικού προγράμματος.
Το κλίμα πλέον ήταν σαφώς ευνοϊκό για μια δηλιγιαννική ανάδειξη, καθώς η αποτυχία του Τρικούπη αξιοποιήθηκε από τον αντίπαλό του με τον πιο αποδοτικό τρόπο: Καταδείχθηκαν οι ιδέες του προοδευτισμού και της ανάπτυξης, κυρίως μέσω μιας καμπάνιας δαιμονοποίησης των φιλελεύθερων πολιτικών και προτάσεων του Τρικούπη από τον Δηλιγιάννη, ενώ παράλληλα η στροφή στον συντηρητισμό και στην προώθηση των λαϊκών αναγκών φάνταζαν η συνταγή μιας πολιτικής επιτυχίας. Η ρητορική του έθιγε την αναγκαιότητα για περισσότερη συντηρητική προσέγγιση, είχε εξασφαλίσει ούτως ή άλλως μεγάλη απήχηση στην κοινή γνώμη της εποχής.
Κατά συνέπεια, οι εκλογές που διεξήχθησαν το 1895 υπό την πίεση της πτώχευσης, ανέδειξαν νέο πρωθυπουργό τον Δηλιγιάννη. Λαμβάνοντας στα χέρια του την διακυβέρνηση μιας εξαντλημένης οικονομικά και κοινωνικά χώρας, κύριο μέλημα του νέου ηγέτη ήταν βασικά η απόσπαση της προσοχής των πολιτών από τις σοβαρές κρατικές οικονομικές δυσπραγίες και η απόδοση έμφασης σε ζητήματα εθνικής υφής, όπως η τόνωση του εθνικού λαϊκού αισθήματος και η προώθηση της ολοκληρωμένης ελληνικής ενοποίησης. Ο κόσμος είχε πλέον καταδικάσει τους υπερφιλόδοξους σχεδιασμούς και τις πολιτικές που οδήγησαν την χώρα στην χρεοκοπία. Ωστόσο, δε μπορεί να αμφισβητηθεί ότι μόνο χάρη στην τρικουπική ανανεωτική δράση, η χώρα απέκτησε υποδομές και δημόσια έργα που θα μπορούσαν να σχετιστούν με τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά επιτεύγματα.
Η πολιτική κόντρα Τρικούπη-Δηλιγιάννη άφησε ανεξίτηλο αποτύπωμα στην ιστορία της ελληνικής πολιτικής σκηνής. Η διχογνωμία των δύο πολιτικών δεν αντικατόπτριζε μόνο την διαμάχη δύο προσωπικοτήτων, αλλά αντανακλούσε τις αντικρουόμενες πολιτικές φιλοσοφίες που προκαλούνταν από τις ευρύτερες κοινωνικές και οικονομικές προκλήσεις που αντιμετώπιζε η Ελλάδα. Καταλυτική ήταν η δράση της πτώχευσης του 1893, η οποία έκρουσε των κώδωνα της ανάγκης για πιο ρεαλιστικές και βιώσιμες πολιτικές προσεγγίσεις στο πλαίσιο μιας κρατικής οντότητας όπως το ελληνικό κράτος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Συλλογικό έργο (2000), Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η εποχή του, πολιτικές επιδιώξεις και κοινωνικές συνθήκες (επιμ. Αρώνη Καίτη, Τρίχα Λύντια), εκδ. Παπαζήση
- Γκαστόν Ντεσάν (2022), Η Ελλάδα του Χαρίλαου Τρικούπη (μτφρ. Κομνηνέλλη Αριστέα επιμ. Μπουκάλα Αρετή), εκδ. Μεταίχμιο
- Εκλογές στην Ελλάδα: Η γέννηση του Δικομματισμού – Τρικούπης και Δηλιγιάννης ακόμα και ως αγάλματα με τις πλάτες γυρισμένες – Διχόνοια και φανατισμός, ethnos.gr, διαθέσιμο εδώ
- Θεόδωρος Δηλιγιάννης – Χαρίλαος Τρικούπης: Η απαρχή του δικομματισμού, LinkedIn.com, διαθέσιμο εδώ
- Ο Χ. Τρικούπης και η χρεοκοπία του 1893, eranistis.net, διαθέσιμο, εδώ
