Του Δημήτρη Νικολάου,
«Η δεισιδαιμονία είναι για τη θρησκεία, ότι η αστρολογία για την αστρονομία, η πολύ ανόητη κόρη μιας πολύ σοφής μητέρας. Αυτά τα δύο κορίτσια έχουν από καιρό υποτάξει ολόκληρη τη γη».
-Βολταίρος – Treatise on Toleration (1763)
Η στάση απέναντι στη θρησκεία κατά τον 18ο αιώνα, αποτέλεσε κεντρικό ζήτημα για τους φιλοσόφους και τις πολιτικές εξουσίες της εποχής. Ο Διαφωτισμός, με τις ποικίλες του τάσεις και απόψεις, επηρέασε σημαντικά τη διαμόρφωση των αντιλήψεων σχετικά με τη θρησκεία, τόσο σε θεωρητικό, όσο και σε πολιτικό επίπεδο. Οι αντιφάσεις ανάμεσα στον ορθολογισμό και την πίστη, οι φιλόσοφοι που αμφισβήτησαν τη θρησκευτική εξουσία και η πολιτική επιρροή της Εκκλησίας, δημιούργησαν ένα γόνιμο έδαφος για συζητήσεις που αφορούσαν την κοινωνική ευημερία, τη θρησκευτική ανοχή και την ανάγκη για αλλαγή. Πιο συγκεκριμένα, είναι γνωστό πως ο Διαφωτισμός δεν ήταν ένα ομοιογενές κίνημα, σε αυτόν συμμετέχουν άτομα με διαφορετικές αντιλήψεις πάνω σε πολλά θέματα, ιδιαίτερα για την θρησκεία. Πέρα από τον σκεπτικισμό απέναντι στην θρησκεία από άτομα, όπως ο Σκωτσέζος φιλόσοφος David Hume, υπήρχε μια γενικότερη τάση υποβάθμισης της θρησκείας ως μη λογική, ότι δεν έχει τον «ορθό λόγο» και πως η εκκλησία μέσα από την τυφλή υποταγή που απαιτεί, καταλαμβάνει εξουσία στις ζωές των ανθρώπων. Αυτή την τάση την πρεσβεύουν αρκετοί φιλόσοφοι, όπως ο Βολταίρος, ο οποίος όμως, όπως και πολλοί άλλοι λόγιοι ειδικά στην Ελβετία, θεωρούσε απαραίτητη την ύπαρξη της θρησκείας και την υποταγή στις παραδόσεις της για την εξασφάλιση της κοινωνικής ειρήνης και ευταξίας.
Ο Βολταίρος, όμως, στην διάρκεια της ζωής του αλλάζει την άποψή του για την θρησκεία και είναι πιο κοντά με άλλους λόγιους που έχουν μεγάλο μίσος για αυτήν. Τόσο εξαιτίας των γεγονότων που προηγήθηκαν, όπως οι θρησκευτικοί πόλεμοι, ο διωγμός αιρετικών και το κάψιμο μαγισσών, όσο εξαιτίας των προσωπικών τους εμπειριών με το κλήρο. Έτσι, πολλοί στοχαστές πρότειναν σε αντίθεση με τον μη ορθολογικό χριστιανισμό μια λογική θρησκεία βασιζόμενη στην φύση και στους νόμους της, που θα αναιρούσε τις αποκαλυπτικές θρησκείες που απαιτούν πίστη στο μη λογικό. Παράλληλα, πρότειναν την δημιουργία μιας «πολιτικής» θρησκείας, χωρίς συναισθηματισμούς για τις ανώτερες τάξεις, για την διατήρηση της κοινωνικής ευμάρειας που θα συνυπάρχει με τις πιο «συναισθηματικές» θρησκείες, όπως ο χριστιανισμός που απευθύνεται στην μάζα. Για παράδειγμα, υπήρχε η λατρεία του «Υπέρτατου Όντος», που ήταν μια δεϊστική θρησκεία που ιδρύθηκε κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης και προωθήθηκε από τον Ροβεσπιέρο, με στόχο να αντικαταστήσει τον καθολικισμό με τη λατρεία ενός μοναδικού, αφηρημένου Θεού. Τόνιζε τη λογική, την αρετή και τη ηθική, εστιάζοντας στην πίστη σε μια ανώτερη δύναμη που καθοδηγεί την ανθρώπινη ύπαρξη και το σύμπαν.
Πάντως, είναι γεγονός ότι πολλοί φιλόσοφοι θεωρούν την θρησκεία και τον χριστιανισμό μια «καλοστημένη απάτη» που ελέγχει την ζωή των ανθρώπων προς όφελος των κληρικών. Από την άλλη πλευρά, υπήρχαν πολλοί διανοούμενοι που είχαν πραγματική πίστη και ευλάβεια όπως ο Ζαν Ζακ Ρουσώ, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρχαν και τα πιο ριζοσπαστικά στοιχεία που αμφισβητούν την ύπαρξη του Θεού ή ακόμα και την ανάγκη της ύπαρξης του για τις ανθρώπινες κοινωνίες. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό πως είτε σε μεγαλύτερο είτε σε μικρότερο βαθμό υπάρχει μια γενικότερη τάση επαναξιολόγησης και επαναδιαπραγμάτευσης της θρησκείας και προσπάθεια μείωσης του δογματισμού της για να υπάρξει μια αναγκαία θρησκευτική ανεκτικότητα, είτε απέναντι σε προτεστάντες, καθολικούς ή και άθεους. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως οι ίδιοι οι διανοούμενοι ήταν ανεκτικοί απέναντι στις αποκαλυπτικές θρησκείες, αντίθετα είχαν επιθετικότητα και καθόλου δεκτικότητα, ενώ ταυτόχρονα κατηγορούσαν την εκκλησία για μυστικισμό, ενώ οι ίδιοι δημιουργούσαν ομάδες με ακριβώς τέτοια μυστικιστικά στοιχεία.
Σε αυτό το σημείο, αξίζει να αναφερθούμε στις πολιτικές, οι οποίες υιοθετήθηκαν από τα κράτη της εποχής απέναντι στα θρησκευτικά ζητήματα. Πρώτα από όλα είναι γεγονός ότι τα κράτη πριν και τουλάχιστον στην αρχή του 18ου αιώνα, συνεχίζουν να επιβάλουν την θρησκευτική ομογένεια στις περιοχές του, δηλαδή η επίσημη θρησκεία είτε καθολική, είτε προτεσταντική επιβάλλεται σε όλους τους κατοίκους, ενώ οι ετερόδοξοι δεν ήταν ανεκτοί. Έτσι θεωρούν πως επιβάλλεται η κοινωνική ειρήνη μέσα από την ομογένεια, όμως τον 18ο αιώνα αναπτύσσονται επιχειρήματα, κυρίως από λόγιους, για την θρησκευτική ανεκτικότητα, την οποία αρχίζουν να υιοθετούν είτε σε μεγαλύτερο είτε σε μικρότερο βαθμό, ανάλογα με το κράτος. Πάντως, για την υιοθέτηση της θρησκευτικής ανεκτικότητας ήταν ιδιαίτερα σημαντικό το κίνημα του Διαφωτισμού και η επιρροή που είχε. Με αυτόν τον τρόπο, όλη αυτή η γενικότερη τάση κορυφώνεται το τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα με τις εξελίξεις της Αμερικανικής Επανάστασης και της Γαλλικής Επανάστασης και την εμφάνιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πλέον, η θρησκευτική ανεξαρτησία αρχίζει να υιοθετείται μαζικά πρώτα από χώρες όπως η Αμερική και η Γαλλία και μετέπειτα από άλλα κράτη.
Συνεπώς, η ρηξικέλευθη επαναξιολόγηση της θρησκείας που διαμορφώθηκε κατά τον 18ο αιώνα επηρέασε όχι μόνο τη φιλοσοφική σκέψη, αλλά και τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις της εποχής. Η αναγνώριση της θρησκευτικής ανεκτικότητας και η προσπάθεια περιορισμού του θρησκευτικού δογματισμού, αν και διαφοροποιήθηκαν ανάλογα με τις απόψεις των διανοουμένων και τις πολιτικές συνθήκες, αποτέλεσαν τις βάσεις για τη διαμόρφωση της σύγχρονης κοινωνίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Jürgen Habermas (1987), The Philosophical Discourse of Modernity: Twelve Lectures, εκδ. MIT Press
- Immanuel Kant (1996), Religion within the Bounds of Bare Reason, (μτφρ. Allen W. Wood και George di Giovanni), εκδ. University Press
- Alister McGrath (2004), The Twilight of Atheism: The Rise and Fall of Disbelief in the Modern World, εκδ. Rider & Co
- Dorinda Outram (2005), The Enlightenment (Β’ Έκδοση), εκδ. Cambridge University Press
