Του Βασίλη Μορφονιού,
Τις περισσότερες φορές που θα βρεθεί κανείς σε συζήτηση για τη φιλμογραφία του Kubrick με κάποιους από τους λίγους ανθρώπους που δεν σαγηνεύτηκαν από τη μελωδία της, θα ακούσει συνήθως τις ίδιες κατηγορίες. Ψυχρός. Απόμακρος. Μισάνθρωπος. Νιχιλιστής. Είναι ο Kubrick, όμως, νιχιλιστής;
Η αλήθεια είναι ότι οι ταινίες του δεν φημίζονται για την πίστη τους στα επιτεύγματα του διαφωτισμού, πόσο μάλλον για την ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι κυρίαρχος και έχει τον έλεγχο πάνω στον κόσμο, μια ιδέα που σχεδόν όλες οι ταινίες του καταρρίπτουν. Το 2001: A Space Odyssey δείχνει την πίστη μας στην ανθρώπινη πρόοδο να καταστρέφεται από μια εχθρική τεχνητή νοημοσύνη. Το Dr. Strangelove σατιρίζει την πλήρη αδυναμία μας να επικοινωνούμε λογικά και να αποφεύγουμε τις συγκρούσεις, οδηγώντας σε πυρηνικό ολοκαύτωμα. Το A Clockwork Orange δεν έχει καμία πίστη στους κοσμικούς μας θεσμούς για την αναμόρφωση του κακού, παρουσιάζοντας τους ως πιο διεφθαρμένους από το κακό που επιθυμούν να γιατρέψουν. Το Paths of Glory και το Full Metal Jacket καταδεικνύουν τη διάλυση των θεσμών μας υπό το βάρος της στρατιωτικής εξουσιαστικής πυραμίδας. Αν μη τι άλλο, οι άνθρωποι δεν έχουν γίνει πιο ανθρώπινοι από τον Διαφωτισμό, έχουν γίνει πιο εύθραυστοι, παράλογοι και απάνθρωποι. Ο κριτικός Tim Kreider λέει: «Οι ταινίες του Kubrick δεν αφορούν ποτέ μόνο άτομα… αφορούν πάντα τον Άνθρωπο, τον πολιτισμό και την ιστορία».
Αυτό το τελευταίο είναι πολύ σημαντικό καθώς σημαίνει ότι δεν πρέπει να βλέπουμε τις ταινίες του μόνο ως μεμονωμένες ιστορίες για συγκεκριμένους χαρακτήρες αλλά και ως μέρη της φιλοσοφίας του σκηνοθέτη για την ανθρωπότητα. Εδώ εντάσσεται η θεωρία του Αμερικανού κριτικού, Brandon Habes, που στοχεύει στο να εντάξει όλες τις «μεγάλες» ταινίες του Kubrick στην ίδια ενιαία και συνεχώς εξελισσόμενη με κάθε νέα ταινία θεματική. Η Θεωρία του Αστερόπαιδου είναι η εξής: «στο αμφίσημο βλέμμα του Αστερόπαιδου στο τέλος του 2001: A Space Odyssey, υπάρχει ένας άπειρος αριθμός αναγεννήσεων καθώς η ανθρωπότητα προσπαθεί να αποφύγει το πυρηνικό ολοκαύτωμα του Dr. Strangelove»
Ο Kubrick άφησε εσκεμμένα ανοιχτό σε διάφορες ερμηνείες το φινάλε του 2001 καθώς το ερώτημα για το τι επιφυλάσσει το μέλλον της ανθρωπότητας είναι υποκειμενικό από τη φύση του. Ουσιαστικά, σύμφωνα με την θεωρία, κάθε ταινία διαδραματίζεται στο αμφίσημο τέλος του «2001» με την ανθρωπότητα να στέκεται στο μεταίχμιο μεταξύ της απόλυτης καταστροφής και της εξέλιξης σε μια ανώτερη μορφή ύπαρξης. Βέβαια, οποίος έχει δει οποιαδήποτε ταινία του Kubrick, δεν είναι δύσκολο να μαντέψει ποια κατεύθυνση παίρνει συνήθως η ιστορία. Τις περισσότερες φορές, η ανθρωπότητα είτε:
Α) παγιδεύεται σε έναν επαναλαμβανόμενο κύκλο αυτοκαταστροφής, Β) βρίσκεται σε μια χαοτική δυστοπία που πλησιάζει κυκλική αυτοκαταστροφή.
Με άλλα λόγια, η ανθρώπινη εξέλιξη στις ταινίες του Kubrick μοιάζει συχνά περισσότερο με έναν ατέρμονο κύκλο αρχικής ανόδου και μετέπειτα καταστροφής παρά με μια ευθύγραμμη πορεία προόδου. Ιδιαίτερη σημασία έχει η φράση «για πάντα» που χρησιμοποιείται σε σχεδόν όλες τις ταινίες του (με περισσότερη χρήση στο The Shining). Βλέποντας όλες τις ταινίες από την οπτική του Αστερόπαιδου:
«Για πάντα» στο Dr. Strangelove σημαίνει ότι η ανθρωπότητα οδηγείται ξανά και ξανά στον πυρηνικό όλεθρο, λόγω της αδυναμίας της να επικοινωνήσει λογικά τα προβλήματα της.
Στο “2001”, «για πάντα» σημαίνει ότι η ανθρωπότητα είναι αιώνια παγιδευμένη στο αμφίσημο βλέμμα του Αστερόπαιδου, αβέβαιη αν θα ξεφύγει από την καταστροφή ή θα θαφτεί κάτω από τα συντρίμμια του φεγγαριού.
Στο A Clockwork Orange, «για πάντα» σημαίνει να παρακολουθούμε αδιάκοπα τους μηχανικούς τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι προσπαθούν να αποκτήσουν αυτονομία απέναντι σε έναν καταπιεστικό και διεφθαρμένο μονολιθικό θεσμό εξουσίας.
Στο Barry Lyndon, «για πάντα» σημαίνει να βλέπουμε ατελείωτα έναν ανθρώπους χαμηλής κοινωνικής τάξης να πασχίζουν να ανέλθουν θυσιάζοντας ενδιάμεσα την ηθική και την ανθρωπιά τους.
Στο The Shining, «για πάντα» σημαίνει ότι τα μεγάλα εγκλήματα όπως η γενοκτονία των ιθαγενών στην Αμερική θα στοιχειώνουν για πάντα τη συνείδηση της ανθρωπότητας ενώ θα οδηγούν την ιστορία προς τη λεπίδα ενός τσεκουριού, σφαγιάζοντας τον εαυτό της ξανά και ξανά.
Το Full Metal Jacket είναι η πρώτη ταινία του Kubrick που αμφισβητεί το «για πάντα» και τους ατέρμονους κύκλους καταστροφής, με ένα μέρος της ανθρωπιάς του στρατιώτη να επιζεί την εκπαίδευση αλλά είναι φανερό ότι η διαδικασία πέτυχε στους περισσότερους.
Στο Eyes Wide Shut, η Alice αντιδρά δικαίως στον Bill όταν εκείνος λέει «ήμαστε ξύπνιοι για πάντα», απαντώντας: «Ας μην χρησιμοποιήσουμε αυτή τη λέξη… με τρομάζει». Η Alice, προφανώς έχει δει όλες τις προηγούμενες ταινίες του Kubrick, και γνωρίζει καλά τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα αυτοκαταστροφής που συνδέονται με τη λέξη. Ξέρει ότι οι άνθρωποι, ακόμα και όταν καταφέρνουν να έχουν τα μάτια τους «ορθάνοιχτα» (eyes wide open) προς τις δυνάμεις που τους απειλούν, τείνουν πάντα να υποχωρούν προς τα πίσω, σε «ορθάνοιχτα κλειστά» (eyes wide shut), κυριεύονται από τις αδυναμίες τους και οδηγούνται στη καταστροφή σαν τον Ripper, τον Alex, τον HAL, τον Barry, τον Jack και τον Pyle.
Ο Kubrick σατιρίζει συχνά την αλαζονική εμπιστοσύνη της ανθρωπότητας στο Σχέδιο και τις λεγόμενες Αυθεντίες της προόδου. Κοροϊδεύει τα μεγαλοπρεπή σχέδια των πρωταγωνιστών του που καταρρέουν μπροστά στον αστάθμητο και απρόβλεπτο ανθρώπινο παράγοντα καθώς οι δυνάμεις του χάους και της συγκυρίας υπερισχύουν έναντι των οποίων ορθολογικών προβλέψεων. Είναι πιο εύκολο να δει κανείς την ειρωνεία της εικόνας εάν φανταστεί όλους τους χαρακτήρες του Kubrick σαν τους πιθήκους από το «2001». Αυτοί εξελίχθηκαν σε ανθρώπους και μετά, αποκομμένοι από τη λογική και την επικοινωνία και μεθυσμένοι από την παντοδυναμία τους, εκφυλίζονται ξανά σε πιθήκους, που στη συνέχεια καταφεύγουν στην τρέλα και την καταστροφή.
Αν τίποτα από τα παραπάνω δεν μοιάζει αισιόδοξο, είναι επειδή λείπει μια σημαντική λεπτομέρεια. Όπως είπε ένας κριτικός: «Η ίδια η πράξη της δημιουργίας ταινιών για τα συμπτώματα και τις αιτίες του μηδενισμού είναι από μόνη της αντι-μηδενιστική». Ο Kubrick δεν εκθειάζει τα αρνητικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου, απλώς μας αποκαλύπτει το πρόβλημα με αμείλικτη ειλικρίνεια. Επιμένοντας στην οδυνηρή αλήθεια ότι οι άνθρωποι αντικειμενοποιούνται, μαζικοποιούνται και, κατά συνέπεια, αποανθρωπίζονται από εξωτερικές δυνάμεις, δεν σημαίνει ότι κάποιος γίνεται μηδενιστής. Αντίθετα, τον καθιστά έναν κρυφό ουμανιστή που απελπισμένα θέλει να μας δει να ξεφεύγουμε από αυτούς τους κύκλους αφανισμού. Μας παρουσιάζει τα προβλήματα που απειλούν την ύπαρξη μας, με την ελπίδα ότι ίσως έτσι καταφέρουμε να τα λύσουμε και μια μέρα να φτάσουμε το αστρικό πεπρωμένο μας.
Για να παραθέσω τον ίδιο το δάσκαλο: «Δεν σταματάς να ενδιαφέρεσαι για τον άνθρωπο απλά και μόνο επειδή αναγνωρίζεις τις εγγενείς του γελοιότητες, αδυναμίες και προσποιήσεις. Για μένα, η μόνη πραγματική ανηθικότητα είναι αυτή που θέτει σε κίνδυνο το είδος. Και το μόνο απόλυτο κακό, αυτό που απειλεί την εξάλειψή του. Στο βαθύτερο πυρήνα μου, πιστεύω στις δυνατότητες του ανθρώπου και στην ικανότητά του για πρόοδο. Σε (σχεδόν οποιαδήποτε από τις ταινίες του), πραγματεύομαι την έμφυτη παραλογικότητα του ανθρώπου που τον απειλεί με καταστροφή. Αυτή η παραλογικότητα είναι ακόμα μαζί μας και πρέπει να την καταπολεμήσουμε. Όμως η αναγνώριση της τρέλας δεν σημαίνει αποδοχή της – ούτε και απόγνωση για την πιθανότητα θεραπείας της».
Τραγικό fun fact: Καθώς έγραφα αυτό το άρθρο, το λάπτοπ μου έκλεισε καταστρέφοντας όλη τη δουλειά που είχα κάνει. Αυτό μου δημιούργησε απερίγραπτο θυμό που με οδήγησε στο να σπάσω καταλάθος ένα βάζο που με τη σειρά του ξεκίνησε ένα νέο κύκλο τρέλας και αυτοκαταστροφής. Η θεωρία του Kubrick επιβεβαιώνεται την ώρα που γράφω για αυτή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- ΣΤΑΝΛΕΙ ΚΙΟΥΜΠΡΙΚ, politeianet.gr, διαθέσιμο εδώ
