Μονοπώλια και αποτυχίες της αγοράς: Όταν το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό

Της Αναστασίας Δρόσου,

Ιστορικά ένα από τα μεγαλύτερα διλήμματα της οικονομικής θεωρίας, τα μονοπώλια έχουν αποτελέσει άλλοτε κεντρική στρατηγική των πολιτικών θεσμών, όπως για παράδειγμα η περίπτωση των κρατικών μονοπωλίων στον ενεργειακό τομέα, άλλοτε μέσο επιβολής της δύναμης του ισχυρότερου παίκτη σε ένα πλαίσιο άκρατης οικονομίας της αγοράς, άλλοτε στόχος έντονης κριτικής. Αν υιοθετήσουμε μία δυναμική προσέγγιση, ποια είναι τελικά η σχέση ανάμεσα στα μονοπώλια και τις αποτυχίες της αγοράς;

Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά. Μιλώντας για μονοπώλια, αναφερόμαστε στη συγκέντρωση της προσφοράς ενός αγαθού ή μίας υπηρεσίας σε μία μόνο επιχείρηση στην αγορά. Τα αίτια μπορεί να είναι άλλοτε τεχνητά άλλοτε φυσικά, όπως για παράδειγμα η δημιουργία μονοπωλίων με κρατική νομοθεσία (τότε μιλάμε για νομικό μονοπώλιο), η σταδιακή εξουδετέρωση όλων των ανταγωνιστών, αλλά και η ίδια η φύση της αγοράς, που μπορεί να ευνοεί την κερδοφόρα δραστηριοποίηση μίας μόνο επιχείρησης (τότε κάνουμε λόγο για φυσικά μονοπώλια).

Στην πράξη, τα μονοπώλια συνδέονται με την έννοια των «οικονομιών κλίμακας»: Καθώς μία επιχείρηση χειρίζεται τις υποδομές και το κεφάλαιο παραγωγής ενός αγαθού ή παροχής μίας υπηρεσίας, διευκολύνεται θεωρητικά η παραγωγή μεγαλύτερης ποσότητας προϊόντων με μικρότερο κόστος. Αυτό, όμως, μπορεί να οδηγήσει σε αντιστροφή της κατάστασης, καθώς ο μηχανισμός της προσφοράς και της ζήτησης αδρανοποιείται ή έστω κλίνει υπέρ του επηρεασμού των τιμών από τη μονοπωλιακή επιχείρηση, αυξάνοντας τελικά τις τιμές για τους καταναλωτές και μεγιστοποιώντας έτσι το επιχειρηματικό κόστος εις βάρος τους. Αυτό συβαίνει, γιατί σε αντίθεση με τις ανταγωνιστικές αγορές, όπου η τιμή ισοσταθμίζεται με το περιθωριακό κόστος επιτρέποντας μία ισότιμη (ή έστω περισσότερο ισότιμη) κατανομή των πόρων, στις μονοπωλιακές καταστάσεις η τιμή καταντά υψηλότερη από το περιθωριακό κόστος. Ο κίνδυνος; Άνοδος των τιμών με ταυτόχρονη πτώση της ποιότητας.

Μιλώντας για ανταγωνισμό, αρκεί να αναλογιστούμε το εξής: Όπως σε ένα αμφιθέατρο, ένα υψηλότερο επίπεδο φοιτητών διευκολύνει τις ανταλλαγές ιδεών και δίνει κίνητρα για συνεχή βελτίωση και, κυρίως, βελτιστοποίηση των δεξιοτήτων τους, έτσι και ο ανταγωνισμός στην αγορά προσφέρει συγκριτικά οφέλη: Κίνητρα για έρευνα και καινοτομία, άνοδο της ποιότητας των παρεχόμενων αγαθών και υπηρεσιών, χαμηλότερες τιμές για τους καταναλωτές, εισαγωγή νέων τεχνολογιών, δημιουργία θέσεων εργασίας και μείωση των πιθανοτήτων εκμετάλλευσης των καταναλωτών. Αντίθετα, σε μία μονοπωλιακή κατάσταση, την πρωτοκαθεδρία έχει η μία επιχείρηση, γεγονός που αποθαρρύνει την καινοτομία και τη βελτιστοποίηση των παρεχόμενων προϊόντων και υπηρεσιών. Ειδικά αν αναλογιστούμε πως η είσοδος νέων ανταγωνιστών καθίσταται συχνά δύσκολη έως αδύνατη εξαιτίας του υψηλού κόστους εισόδου στην αγορά (κόστος των εγκαταστάσεων, αυξημένος επιχειρηματικός κίνδυνος κτλ), αντιλαμβανόμαστε γιατί η νεοφιλελεύθερη υπόθεση της αυτορύθμισης της αγοράς δεν μπορεί εδώ να προσφέρει λύση, αλλά αντίθετα οδηγεί σε αποτυχίες.

Παραδέχομαι ότι τα παραπάνω μπορεί να φανούν αρκετά σχηματικά έως απλοϊκά. Γνωρίζουμε, όμως, ότι τα παραπάνω επιβεβαιώνονται ιστορικά στην πράξη. Ας πάρουμε μερικά παραδείγματα:

• Η αμερικανική Refined Oils έλεγχε το 90% της επεξεργασίας πετρελαίου στα τέλη του 1800, χρησιμοποιώντας αποτελεσματικά την επιθετική τιμολόγηση για να αποκλείσει τους υπόλοιπους ανταγωνιστές από την αγορά.
• Στον τομέα της αγοραπωλησίας πολύτιμων λίθων, η De Beers (κυρίως τον 20^ο αιώνα) αξιοποίησε τη μέθοδο των τεχνητών ελλείψεων προκειμένου να παραμένουν οι τιμές των διαμαντιών εξαιρετικά υψηλές.
• Πιο πρόσφατα (τη δεκαετία του 1990), η Microsoft κατείχε το μονοπώλιο της δημιουργίας λογισμικών, συγχωνεύοντας το Internet Explorer με τα Windows για να «εξοντώσει» άλλες μηχανές αναζήτησης όπως το Netscape.
• Αντίστοιχα, σήμερα η Google αποτελεί στην πράξη μονοπώλιο, ελέγχοντας το 90% των αναζητήσεων στο διαδίκτυο παγκοσμίως, προωθώντας την ίδια την εταιρεία κατά της αναζητήσεις (π.χ. Google shopping).
• Άλλα παραδείγματα είναι η Meta/ Facebook όσον αφορά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, καθώς και η Amazon στο πεδίο του ηλεκτρονικού εμπορίου (πιο εύστοχο θα ήταν να τη χαρακτηρίσουμε ως «ημι-μονοπώλιο»).

Προκύπτει σε αυτό το σημείο ένα εύλογο ερώτημα: Υπάρχει κάποιος σταθμητός παράγοντας που μπορεί να περισώσει τα μονοπώλια, αποτρέποντας ή έστω περιορίζοντας τις αποτυχίες της αγοράς που συνδέονται με αυτά; Επιστρέφοντας στα παραπάνω παραδείγματα, οι αποτυχίες της αγοράς που προέκυψαν από τη δράση της Refined Oils αντιμετωπίστηκε αποτελεσματικά με την αμερικανική νομοθεσία αθέμιτου ανταγωνισμού του 1911. Αντίθετα, η πρωτοκαθεδρία της De Beers και τα άτοπα που προκάλεσε επιλύθηκε με την είσοδο νέων ανταγωνιστών (κυρίως ρωσικών και καναδικών) στην αγορά πολύτιμων λίθων.

Το συμπέρασμα; Για άλλη μία φορά αποδεικνύεται πως η άκρατη νεοφιλελεύθερη θεωρία οδηγεί σε παράδοξα: Η αυτορύθμιση της αγοράς έχει όρια που πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη. Και όταν χρησιμοποιώ το α’ πληθυντικό, αναφέρομαι στους ρυθμιστικούς της οικονομίας θεσμούς: το κράτος (που παραμένει πρωταγωνιστής σε θέματα ελέγχου και νομοθέτησης), αλλά και τους διεθνείς οργανισμούς (γιατί είναι καιρός να αποδεχτούμε πως ζούμε σε μία παγκοσμιοποιημένη οικονομία, με υπερεθνικές εστίες νομοθέτησης). Αν θέλουμε να περισώσουμε το κυρίαρχο σύστημα της οικονομίας της αγοράς (εγείρω εδώ επιφυλάξεις για το κατά πόσο πράγματι αξίζει να περισωθεί ή είναι σκοπιμότερο να αλλάξει μορφή), τότε πρέπει να παραδεχτούμε έναν τριπλό ρόλο του κράτους (και των διεθνών οργανισμών) όσον αφορά τα μονοπώλια: έναν ρόλο ρυθμιστικό, έναν ρόλο ελεγκτικό και έναν ρόλο επεμβατικό για την ενθάρρυνση του ανταγωνισμού.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

•  Monopolies in History: Financial Impacts and Market Controls, Accounting Insights, διαθέσιμο εδώ

• How does a Monopoly Contribute to Market Failure?,  Investopedia,  διαθέσιμο εδώ 

• Monopoly and Competition, Encyclopedia Britannica, διαθέσιμο εδώ