Του Αργύρη Χατζηδιάκου,
Η πολιτική φιλοσοφία του Baruch Spinoza αποτελεί μια από τις πιο πρωτότυπες απόψεις του κράτους της νεότερης φιλοσοφίας. Συνιστά μια ριζοσπαστική προσέγγιση της σχέσης μεταξύ φυσικού δικαίου, κρατικής εξουσίας και ανθρώπινης ελευθερίας. Θεμελιωμένη σε μια αυστηρά οντολογική και γνωσιοθεωρητική θεμελίωση, η σκέψη του αναδεικνύει την αναγκαιότητα της πολιτικής κοινωνίας ως φυσική συνέπεια της ανθρώπινης ύπαρξης και του αγώνα για αυτοσυντήρηση. Οι κύριές του πολιτικές απόψεις διατυπώνονται κυρίως στο έργο του «Θεολογικο – πολιτική Πραγματεία», όπου αναλύει τον μηχανισμό συγκρότησης της πολιτικής εξουσίας και τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα ελευθερίας και σταθερότητας.
Ο Spinoza, ακολουθώντας εν μέρει τη Χομπσιανή παράδοση, κατανοεί την προπολιτική κοινωνία ως μια αρχική αφετηριακή κατάσταση, στην οποία τα ανθρώπινα όντα δρουν βάσει των εγγενών ορμών τους και της αναγκαιότητας αυτοσυντήρησης. Το Φυσικό Δίκαιο δεν αποτελεί μια ηθική κατηγορία, αλλά η ίδια η φυσική δύναμη του ανθρώπου πραγματώνει, στην ουσία την ύπαρξή του. Εντούτοις, η αλληλεπίδραση των ατόμων, καθοδηγούμενη από αντιθετικά πάθη εμφανίζει αστάθεια και διαρκή κίνδυνο σύγκρουσης, ορίζοντας την πολιτική κοινωνία όχι απλώς δυνατή ή αναγκαία, αλλά αναπόφευκτη. Κατά τον φιλόσοφο, η μετάβαση αυτή από την προπολιτική κοινωνία στην πολιτική κοινωνία δεν προκύπτει από μια τυπική κοινωνική σύμβαση, όπως στην Πραγματεία του Locke ή στον «Λεβιάθαν» του Hobbes, αλλά αποτελεί εγγενή δυναμική της ανθρώπινης λογικής. Τα άτομα, αντιλαμβανόμενα πως η συλλογική ύπαρξη διασφαλίζει σε μεγαλύτερο βαθμό την αυτοσυντήρησή τους, απεμπολούν μέρος της φυσικής τους δύναμης στο κράτος. Όμως, η εκχώρηση αυτή δε μπορούμε να σημειώσουμε ότι είναι απόλυτη· η κυριαρχία του κράτους στηρίζεται, ή μάλλον θεμελιώνεται στην ισορροπία μεταξύ αναγκαιότητας της εξουσίας και της ελεύθερης σκέψης των πολιτών. Όταν η κρατική εξουσία υπερβαίνει τα όρια της ανεκτικότητας και της λογικής, η ίδια η θεμελίωσή της κλονίζεται.
Για τον Spinoza, η κυριαρχία του κράτους είναι απολύτως αναγκαία, καθώς μόνο μέσω αυτής μπορεί να διασφαλιστεί η κοινωνική συνοχή. Το κράτος είναι αυτό που έχει το δικαίωμα να επιβάλλει τους νόμους του, εφόσον αυτοί συντελούν στην προστασία της συλλογικής ύπαρξης και δεν αντιβαίνουν στις θεμελιώδεις ανάγκες της ανθρώπινης φύσης. Η σταθερότητα ενός πολιτεύματος στηρίζεται και εξαρτάται από την ικανότητά του να διαχειρίζεται τις επιθυμίες του ανθρώπου και να διασφαλίζει ότι οι πολίτες αποδέχονται την εξουσία ως αναγκαία και λογική. Η δεσποτική ή ολοκληρωτική εξουσία, η οποία στηρίζεται στον φόβο και όχι τόσο στην κατανόηση, οδηγεί νομοτελειακά στην αποσταθεροποίηση.
Μια από τις πιο ριζοσπαστικές, επίσης, θέσεις του Spinoza είναι αυτή της υπεράσπισης της σκέψης και της ελευθερίας. Ίσως μπορούμε να υπογραμμίσουμε, ότι αποτελεί θεμελιώδη λίθο της πολιτικής του θεωρίας. Το κράτος, αυτός ο ανώτατος θεσμός κατά τον φιλόσοφο, δε μπορεί να έχει την άδεια ή το δικαίωμα να έχει υπό τον έλεγχό του τις ιδέες των πολιτών, χωρίς να διακινδυνεύει την ίδια του τη νομιμοποίηση. «Η ελευθερία πνεύματος, ή η ευψυχία, αποτελεί ιδιωτική αρετή· ενώ η αρετή του κράτους είναι η ασφάλεια». Η ελευθερία της σκέψης αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση για την πολιτική αρμονία, καθώς η καταπίεση των ίδιων των ιδεών δημιουργεί σύγκρουση. Την ίδια στιγμή η ανεκτικότητα καθιστά ζωτικής σημασίας, ιδιαίτερα σε ζητήματα πίστης, θρησκευτικών πεποιθήσεων, δεδομένου ότι οι συγκρούσεις που πηγάζουν από θρησκευτικές διαμάχες έχουν τη δυνατότητα να αποβούν καταστροφικές για τη συνοχή της πολιτείας.
Ποιο είναι το πολίτευμα που προκρίνει ο Spinoza στην πολιτική του πραγματεία; Το πολίτευμα που καθιστά την ψυχή του παραπάνω κρατικού μοντέλου είναι αυτό της Δημοκρατίας. «Η Δημοκρατία είναι το δίκαιο που προκύπτει όταν καθένας μεταβιβάζει όλη του τη δύναμη στην κοινωνία, η οποία έτσι έχει ένα κυρίαρχο φυσικό δίκαιο επί όλων των πραγμάτων, δηλαδή μια κυρίαρχη κρατική εξουσία στην οποία ο καθένας πρέπει να υπακούει, είτε ελεύθερα είτε από φόβο». Η Δημοκρατία, κατά τον στοχαστή ανταποκρίνεται περισσότερο στην ανθρώπινη φύση, καθώς στηρίζεται στη συλλογική συμμετοχή και στη γενική βούληση. Η Δημοκρατία δε σημαίνει απλώς την εναλλαγή κυβερνήσεων ή την εκχώρηση της εξουσίας σε κάποια αντιπροσωπεία, αλλά στη συνεχή συμμετοχή των πολιτών στην νομοθετική εξουσία και τη διαμόρφωση των θεσμών. «Αν κυβερνά το πλήθος στο σύνολό του, τότε το κράτος καλείται δημοκρατία» («Ex communi multitudine componitur, tum Democratia»). Σε ένα κράτος με δημοκρατικό πολίτευμα, τα άτομα παραμένουν φορείς δύναμης και το κράτος λειτουργεί στην ουσία ως ένας εγγυητής της ελευθερίας τους. Σύμφωνα με τον Spinoza, το πολίτευμα αυτό αποτελεί μια κατάσταση ύπαρξης, εντός της οποίας η λογική και η συνεργασία επικρατούν απέναντι στην βία και την αυθαίρετη εξουσία.
Η Πολιτική φιλοσοφία του Spinoza θεμελιώνει μια αντίληψη της εξουσίας όπου η κρατική κυριαρχία συνυπάρχει αρμονικά με την ατομική, φυσική ελευθερία. Η αναγκαιότητα του κράτους δεν αναιρεί, ούτε όμως περιορίζει την ανάγκη για ανεκτικότητα, λογική διακυβέρνηση και προστασία της ελευθερίας της σκέψης. Οι ιδέες του αποτέλεσαν θεμέλιο για τον Διαφωτισμό και συνεχίζουν να επηρεάζουν τις σύγχρονες πολιτικές θεωρίες, διαμορφώνοντας το πεδίο της δημοκρατικής διακυβέρνησης και των ατομικών δικαιωμάτων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Θεωρίες του Κοινωνικού Συμβολαίου από τον Γκρότιους στον Ρουσσώ, Άρης Στυλιανού, Εκδ. Οίκος: Πόλις
- Σπινόζα: Πολιτική Πραγματεία, Γεράσιμος Βώκος (μετάφραση Στυλιανού Ι.Α.), Εκδ. Οίκος: Πατάκη
