Της Ελένης Κοκαβέση,
Το δικαίωμα είναι εξουσία που απονέμεται από το δίκαιο στο πρόσωπο για την ικανοποίηση των συμφερόντων του. Τα στοιχεία της έννοιας του δικαιώματος είναι α) η εξουσία που παρέχεται στο πρόσωπο να ικανοποιήσει τα συμφέροντα του ακόμη και με την βοήθεια της δημόσιας αρχής, β) η απονομή της εξουσίας από το δίκαιο και όχι από άλλο ρυθμιστικό σύστημα, γ) η απονομή σε ορισμένο πρόσωπο το οποίο αποτελεί και φορέα του δικαιώματος δ) η χρήση της εξουσίας για την ικανοποίηση εννόμου συμφέροντος, όπως αυτό προσδιορίζεται από το περιεχόμενο του δικαιώματος.
Τα δικαιώματα κατατάσσονται στις εξής κατηγορίες: 1) Εξουσιαστικά (είναι αυτά που παρέχουν στο δικαιούχο εξουσία πάνω στο πράγμα ή εξουσία να παρεμβαίνει στην σφαίρα άλλου προσώπου και διακρίνονται σε απόλυτα και σχετικά) και διαπλαστικά (είναι αυτά τα οποία παρέχουν στο δικαιούχο την εξουσία να επιφέρει μονομερώς μια μεταβολή στην έννομη σχέση και διακρίνονται σε αυτοτελή και μη αυτοτελή. 2) πλήρη, (όταν έχουν πληρωθεί όλοι οι όροι και προϋποθέσεις για την γέννηση τους) και δικαιώματα προσδοκίας όταν δεν έχουν πληρωθεί όλοι οι όροι 3) Αμεταβίβαστα (που δεν μπορούν να μεταβιβασθούν) και μεταβιβαστά ( εκείνα που μεταβιβάζονται ελεύθερα) 4) Προσωποπαγή (που ανήκουν σε ορισμένο δικαιούχο) και πραγματοπαγή ( ο δικαιούχος είναι ο εκάστοτε κύριος ή νομέας) 5) Διαιρετά και Αδιαίρετα 6) Περιουσιακά- μη περιουσιακά- μεικτά 7) Κύρια (τα δικαιώματα που υπάρχουν αυτοτελώς) και παρεπόμενα (εκείνα που εξαρτώνται από ένα κύριο δικαίωμα) και 8) όπως χωρίζονται στον ΑΚ σε ενοχικά, εμπράγματα, οικογενειακά και κληρονομικά.
Από το εκάστοτε δικαίωμα πηγάζουν αξιώσεις. Η αξίωση είναι η ικανότητα να απαιτήσει κάποιος από τον άλλον πράξη ή παράλειψη. Η αξίωση είναι είδος δικαιώματος αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δικαίωμα και αξίωση ταυτίζονται. Η έννοια του δικαιώματος είναι ευρύτερη και περιλαμβάνει την αξίωση. Από ένα δικαίωμα μπορούν να απορρέουν περισσότερες αξιώσεις. Επομένως η αξίωση είναι η δυνατότητα του δικαιούχου να ασκήσει το δικαίωμα και να απαιτήσει κατά άλλου προσώπου να οδηγηθεί σε πράξη ή παράλειψη. Για να απολάβει ο υπόχρεος τα οφέλη από το δικαίωμα που είναι επιφορτισμένος πρέπει να ασκήσει το δικαίωμα αυτό, δηλαδή να κάνει χρήση της εξουσίας που περιέχεται στο δικαίωμα. Η άσκηση περιλαμβάνει την απόλαυση του δικαιώματος, δηλαδή την διενέργεια των πράξεων που ανάγονται στην σφαίρα αποκλειστικής εξουσίας του δικαιούχου, την διάθεση του δικαιώματος, δηλαδή την εξουσία να εκποιήσει το δικαίωμα, να το μεταβιβάσει ή να το επιβαρύνει και την προστασία του δικαιώματος, με την διενέργεια πράξεων όταν το δικαίωμα απειλείται προκειμένου να παρασχεθεί ένδικη προστασία.
Η άσκηση του δικαιώματος δεν αποτελεί υποχρέωση αλλά εναπόκεινται στην ευχέρεια του δικαιούχου πότε θα την ασκήσει. Καταρχήν η άσκηση του δικαιώματος είναι απεριόριστη. Όμως η άσκηση περιορίζεται όταν ενδέχεται να θίγονται συμφέροντα τρίτων. Δηλαδή ο κάθε δικαιούχος δικαιώματος είναι ελεύθερος να ασκήσει το δικαίωμα με απεριόριστη χρήση, αρκεί να μην θίγονται δικαιώματα τρίτων. Η ΑΚ 281 αποτελεί την διάταξη που οριοθετεί την απεριόριστη χρήση του δικαιώματος έτσι ώστε να αποφεύγεται η καταχρηστική άσκηση του. Για την εφαρμογή της διάταξης πρέπει η άσκηση του δικαιώματος να υπερβαίνει τα όρια της καλής πίστης, των χρηστών ηθών και τον κοινωνικό και οικονομικό σκοπό του δικαιώματος. Με τον όρο καλή πίστη εννοούμε την αντικειμενική ή συναλλακτική καλή πίστη, την επιβαλλόμενη στην κοινωνική συμβίωση και στις συναλλαγές ευθύτητα, ευπρέπεια και εντιμότητα. Τα χρηστά ήθη αποτελούν τις επιταγές τις κοινωνικής ηθικής η οποία γίνεται αποδεκτή σε μια ορισμένη εποχή, σε έναν ορισμένο κύκλο ανθρώπων. Ο κοινωνικός και οικονομικός σκοπός του δικαιώματος είναι αυτός ο οποίος προκύπτει από την κοινωνική λειτουργία που εξυπηρετεί και από τα οικονομικά συμφέροντα που επιδιώκει να ικανοποιήσει το συγκεκριμένο δικαίωμα κατά τις αντιλήψεις της έννομης τάξης. Αποτελεί τον σκοπό που εξυπηρετεί το ίδιο το δικαίωμα δηλαδή την ικανοποίηση του έννομου συμφέροντος του δικαιούχου για τον οποίο σκοπό η έννομη τάξη αναγνωρίζει την σχετική εξουσία στον δικαιούχο.
Τα παραπάνω κριτήρια ασκούνται διαζευκτικά, η αντίθεση έστω σε ένα από αυτά αρκεί για τον χαρακτηρισμό της άσκησης του δικαιώματος ως καταχρηστικής. Τα εν λόγω κριτήρια αλληλοκαλύπτονται, ωστόσο προκύπτει ότι δίνεται περισσότερο βάρος στο κριτήριο της αντίθεσης στην καλή πίστη. Εκτός από τα παραπάνω συνάγεται ότι η άσκηση δικαιώματος είναι καταχρηστική όταν ασκείται το δικαίωμα μετά από μακρά χρονική περίοδο αδράνειας του δικαιούχου να το ασκήσει, δημιουργώντας την πεποίθηση ότι δεν πρόκειται να το ασκήσει, όταν ασκείται με αντιφατικό τρόπο που συνιστά αντιφατική συμπεριφορά του δικαιούχου και όταν γίνεται κακόβουλη χρήση του, χωρίς κάποιο έννομο συμφέρον του δικαιούχου. Ειδικότερη περίπτωση καταχρηστικής άσκησης του δικαιώματος συνιστά η αποδυνάμωση του δικαιώματος. Αποδυνάμωση έχουμε στην περίπτωση αδράνειας του δικαιούχου- παράλειψης να ασκήσει το δικαίωμα που δεν οφείλεται από εύλογη αιτία (πχ απειρία) και να διήρκησε μακρό χρονικό διάστημα. Με την συμπεριφορά του αυτή ο δικαιούχος πρέπει να δημιούργησε την εντύπωση στον υπόχρεο ότι δεν πρόκειται να ασκήσει το δικαίωμα και ο υπόχρεος να προέβη σε ενέργειες έχοντας την πεποίθηση ότι ο δικαιούχος δεν θα ασκήσει το δικαίωμα έτσι ώστε αν ο δικαιούχος προβεί αργότερα κάτω από αυτές τις συνθήκες στην άσκηση του δικαιώματος να ανατρέπει υφιστάμενη κατάσταση και να δημιουργεί αφόρητες ή ιδιαίτερα επαχθείς συνέπειες για τον καθ’ ού το δικαίωμα.
Φυσικά για να υπάρχει καταχρηστική άσκηση του δικαιώματος πρέπει η υπέρβαση των ορίων άσκησης του δικαιώματος να είναι προφανής, πρόδηλη, οφθαλμοφανής προκαλώντας δυσμενείς συνέπειες. Όταν διαπιστωθεί ότι το δικαίωμα ασκήθηκε με καταχρηστικό τρόπο, τότε εάν πρόκειται για δικαιοπραξία αυτή είναι άκυρη γιατί αντίκειται σε απαγορευτική διάταξη του νόμου (174 ΑΚ). Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι το δικαίωμα αποτελεί πολύτιμο μέσο για την διεκδίκηση των ωφελειών που το απαρτίζουν από τον δικαιούχο ωστόσο η άσκηση του θα πρέπει να γίνεται χωρίς καταχρηστικό τρόπο ώστε να μην θίγονται δικαιώματα τρίτων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Απόστολος Σ. Γεωργιάδης, Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου, 5η έκδοση, Π.Ν.Σάκκουλας.
