Του Αντώνη Πετρόπουλου,
«Τίποτα στον κόσμο δεν είναι πιο σπάνιο από έναν άνθρωπο συνήθως υποφερτό».
Ο Τζιάκομο Λεοπάρντι, η σπουδαία μορφή της ιταλικής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα, δε δίστασε να εκφράσει αμείλικτα και κυνικά την ανθρώπινη φύση και συμπεριφορά με μία παρακαταθήκη γεμάτη πεσιμισμό, αλλά και σκληρή αλήθεια. Παρότι τοποθετείται στη ρομαντική περίοδο, η ζωή, η σκέψη και το έργο του δεν είναι προϊόντα του ρομαντισμού. Ο φιλοσοφικός στοχασμός του καταγράφεται με ενάργεια στις συγκλονιστικές Σκέψεις του, την κατακλείδα του συγγραφικού του έργου, ένα σύνολο οξύτατων παρατηρήσεων, σχετικά με την ανθρώπινη ψυχολογία και την κοινωνική συμπεριφορά.
Ποιητής και φιλόσοφος, ο Τζάκομο Λεοπαρντί (Giacomo Leopardi, 1798-1837) έζησε μία σύντομη ζωή, η οποία καταπονήθηκε από ολέθριες αρρώστιες. Η υγεία του δεν έπαψε να επιδεινώνεται έως το τέλος της εκδημίας του, γεγονός που τον απομόνωσε από την οικογένειά του και τον βύθισε στην κατάθλιψη.
Γεννήθηκε στο Ρεκανάτι, μία κωμόπολη κοντά στην Αγκόνα και μεγάλωσε σε μία αυστηρή και συντηρητική οικογένεια. Αναζήτησε καταφύγιο στα βιβλία από το καταπιεστικό περιβάλλον και από νεαρή ηλικία έδειξε ιδιαίτερη φιλομάθεια. Μαθαίνει μόνος του λατινικά, αρχαία ελληνικά, εβραϊκά και άλλες σύγχρονες γλώσσες, μεταφράζει κλασικούς συγγραφείς και μελετάει αστρονομία, γεωγραφία και φυσικές επιστήμες. Τα πρώιμα έργα του μαρτυρούν την ευρυμάθειά του. Ωστόσο, το υπερβολικό διάβασμα φθείρει την υγεία του.
Η σκέψη του διαμορφώνεται από τους Γάλλους ρομαντικούς και ύστερα, από λογοτεχνικές και πολιτικές μεταστροφές, ο Λεοπάρντι προσχωρεί από το «όμορφο» στο «αληθινό»: η λογική δεν μπορεί να ανακαλύψει στον κόσμο κανένα ανώτερο νόημα κι έτσι, αποκλείει τη δυνατότητα ευτυχίας του ανθρώπου. Ο ποιητής απέκτησε την πεποίθηση ότι η ίδια η φύση είναι εχθρική προς τον άνθρωπο και πως ευθύνεται για την ανθρώπινη δυστυχία. Σύμφωνα με τον ίδιο, ο άνθρωπος υπόκειται, όπως όλα τα ζώα, στους τυφλούς νόμους μιας ύλης, η οποία λειτουργεί αποκλειστικά για την αυτοσυντήρησή της.
Η συλλογή Σκέψεις —πρωτότυπος τίτλος Pensieri— δημοσιεύτηκαν το 1845 από το φίλο και αχώριστο σύντροφό του —έως το τέλος της ζωής του— Αντόνιο Ρανιέρι. Μία σύνοψη των φιλοσοφικών του απόψεων με συνολικά 111 σκέψεις σε μορφή δοκιμιακών αποσπασμάτων. Η θεωρία του είναι σφραγισμένη από την άρνηση της πίστης ότι η ανθρώπινη κοινωνία τείνει προς έναν ανώτερο σκοπό και κατά τον ίδιο η φαυλότητα, η μοχθηρία και η αφροσύνη των ανθρώπων δεν είναι ελαττώματα ηθικά. Αποτελούν έκφραση φυσικών νόμων, οι οποίοι λειτουργούν υπέρ του μέσου όρου και της συμβατικότητας.
Ο Λεοπάρντι ασκεί επιθετική κριτική στους κοινωνικούς θεσμούς και εκφράζει τη βεβαιότητα ότι οι άνθρωποι κυριαρχούνται από ιδιοτέλεια και μικροψυχία. Γι’ αυτόν, ο κόσμος είναι ένας συνασπισμός των απατεώνων εναντίον των τίμιων ανθρώπων και των ποταπών εναντίον των μεγαλόψυχων. Και η ουσία του ανθρώπου είναι το χρήμα και μόνο το χρήμα, ικανό να τους μετατρέψει από πολιτισμένους σε αγρίμια.
«Καθώς οι πράξεις δεν μπορούν να αλλάξουν, όπως έχουμε μάθει πια για τα καλά από την πείρα μας και δεν υπάρχει λόγος να κουράζονται οι άνθρωποι, επιδιώκοντας το ανέφικτο, δεν απομένει παρά να καταργηθεί αυτή η ασυμφωνία μ’ ένα μέσο μοναδικό και ταυτόχρονα απλούστατο, αν και αναξιοποίητο ως σήμερα: να αλλάξουμε τα λόγια και να πούμε τα πράγματα με τ’ όνομά τους».
Ενάντια στις ψευδαισθήσεις που κρατούν δέσμιους τους ανθρώπους σ’ ένα μάταιο αγώνα, ο Λεοπάρντι με άτεγκτο ορθολογισμό καταργεί κάθε ελπίδα, εκφράζοντας τη γνώμη του πως η ζωή είναι απογοήτευση και όποιος το αντιλαμβάνεται δε μπορεί παρά να είναι δυστυχής. Η φιλοσοφία του Λεοπάρντι δεν είναι απλώς πεσιμιστική, έχει και χαρακτηριστικά μακιαβελισμού. Οι Σκέψεις του καταδεικνύουν την απελπισία και την αποστροφή του ποιητή για την κοινωνική κατάσταση. Πίσω από την επιβαρυμένη υγεία του και την κατάθλιψή του, μιλάει με ένα συνειδητό, νηφάλιο και πραγματιστικό ύφος.
Η μορφή του κειμένου προσιδιάζει σ’ ένα εγχειρίδιο επιβίωσης στη αδυσώπητη πραγματικότητα και στις συνδιαλλαγές μεταξύ των ανθρώπων, στο βαθμό που αυτές μπορούν να είναι ωφέλιμες.
Η αξία της φιλοσοφικής «διαθήκης» του Λεοπάρντι έγκειται στο γεγονός ότι οι σκέψεις του μεταβλήθηκαν σε μία προφητική φωνή και σ’ ένα διαχρονικό έργο. Πράγματι, όσα τίθενται με οδυνηρή ειλικρίνεια εξακολουθούν να απασχολούν τις κοινωνίες και την ανθρώπινη ύπαρξη και μετά από δύο αιώνες, καμία ηθική φιλοσοφία δε μπορεί να επιλύσει τους προβληματισμούς και τα ερωτήματα.
Η απαισιοδοξία του ποιητή φαίνεται ανυπόφορη —όπως η ίδια η ζωή για τον Λεοπάρντι—, αλλά διατυπώνει ανόθευτες αλήθειες. Αλήθειες που δεν παρακάμπτονται και μας καλούν να αντιμετωπίσουμε τη ζωή, όπως πραγματικά είναι προκειμένου να ψάξουμε τη δική μας αντίσταση απέναντι στην ανθρώπινη τραγικότητα. Και αυτό είναι επαναστατικό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- ΣΚΕΨΕΙΣ, politeianet.gr, διαθέσιμο εδώ
