Της Μαρίνας Κισσούδη,
Προ ολίγων ημερών πληροφορηθήκαμε για την καταδίκη του ΟΣΕ και της Hellenic Train σε αποζημίωση ύψους 800.000 ευρώ προς τη σύζυγο και τα παιδιά ενός εκ των ελεγκτών του ΟΣΕ, που έχασαν τη ζωή τους στο δυστήχημα των Τεμπών στις 28.2.2023. Η αγωγή των συγγενών του θύματος στηρίχθηκε στο α.932 του Αστικού Κώδικα (ΑΚ), το οποίο θεμελιώνει αξίωση αποζημίωσης αρχικά για ηθική βλάβη (εδ.α+β) και σε δεύτερο στάδιο για ψυχική οδύνη (εδ.γ). Οι έννοιες της ηθικής βλάβης και της ψυχικής οδύνης συχνά εμφανίζονται συγκεχυμένες στο μυαλό του μέσου πολίτη και είναι απολύτως λογικό, διότι χαρακτηρίζονται από πολλές ομοιότητες. Ωστόσο, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ψυχική οδύνη αποτελεί «υποκατηγορία» της ηθικής βλάβης και κατά κάποιον τρόπο περιλαμβάνεται μέσα σε αυτή.
Ας τα πάρουμε, όμως, από την αρχή. Προκειμένου να θεμελιωθεί αξίωση για αποζημίωση προϋποτίθεται η ύπαρξη ζημίας από μία παράνομη και καταρχήν υπαίτια πράξη. Σε ορισμένες μόνο περιπτώσεις δεν απαιτείται υπαιτιότητα (δόλος ή αμέλεια) του προσώπου που προκαλεί τη ζημία για την ύπαρξη ευθύνης του προς αποζημίωση, όπως στην ευθύνη του κατόχου ζώου. Σε κάθε, όμως, περίπτωση η ζημία μπορεί να είναι είτε υλική, η οποία μετριέται εύκολα (π.χ. ο Α από υπαιτιότητα του εμπλέκεται σε αυτοκινητικό ατύχημα με τον Β, προξενώντας στο αυτοκίνητο του τελευταίου ζημία ύψους 2.000 ευρώ), είτε ηθική, ο υπολογισμός του ύψους της οποίας εναπόκειται καθαρά στο δικαστήριο που εκδικάζει την αγωγή του ζημιωθέντος. Ηθική ζημία —ή μάλλον ορθότερα ηθική βλάβη— υπάρχει όταν βλάπτονται άυλα έννομα αγαθά, όπως η προσωπικότητα, η υπόληψη και τιμή, η σωματική υγεία και ακεραιότητα κ.α..
Όπως προαναφέρθηκε, η ηθική βλάβη προϋποθέτει μία άδικη πράξη, δηλαδή παράνομη και υπαίτια, όχι απαραίτητα ποινικό αδίκημα, η οποία όμως προξενεί ψυχική ταλαιπωρία ή πόνο, άγχος και γενικότερα δυσάρεστα συναισθήματα που μπορεί να διαρκέσουν για μικρό ή και μεγάλο χρονικό διάστημα. Για παράδειγμα η ύβρις ενός προσώπου έχει για αυτό βραχυχρόνιες συνέπειες, σε αντίθεση με έναν ακρωτηριασμό ή οποιαδήποτε άλλη αναπηρία. Τα κριτήρια που κατά κύριο λόγο λαμβάνει υπόψη το δικαστήριο για τον προσδιορισμό τους ύψους της αποζημίωσης για ηθική βλάβη είναι: α) το μέγεθος της βλάβης, β) ο βαθμός της υπαιτιότητας του δράστη και γ) η οικονομική κατάσταση των μερών.
Η ψυχική οδύνη ως μερικότερη έννοια έχει ως αποκλειστική προϋπόθεση τη θανάτωση προσώπου είτε αυτό έγινε σκόπιμα (ανθρωποκτονία με δόλο – ΑΚ 299 παρ.1) είτε από αμέλεια (π.χ. ιατρικό λάθος ή αυτοκινητικό δυστήχημα). Εδώ η θανάτωση εξομοιώνεται με ζημία για τα συγγενικά πρόσωπα του θανόντος και εννοείται πως η αποζημίωση (αναφερόμενη ως χρηματική ικανοποίηση) επιδικάζεται σε αυτά, αποτελώντας εξαίρεση στον κανόνα ότι αποζημίωση λαμβάνει μόνο αυτός που υπέστη άμεσα τη ζημία. Τα ποσά που επιδικάζονται για ψυχική οδύνη είναι συνήθως πολύ μεγαλύτερα από αυτά για απλή ηθική βλάβη, διότι αφορμάται από ένα βίαιο γεγονός που στερεί για πάντα ένα αγαπημένο πρόσωπο. Η ΑΚ 932 εδ.γ ορίζει ότι «σε περίπτωση θανάτωσης προσώπου [εννοείται από αδικοπραξία] η χρηματική ικανοποίηση μπορεί να επιδικαστεί στην οικογένεια του θύματος λόγω ψυχικής οδύνης». Δεν προσδιορίζεται επακριβώς ποια συγγενικά πρόσωπα συνθέτουν την οικογένεια που δικαιούται την αποζημίωση. Ωστόσο, η νομολογία έχει έρθει να καλύψει αυτό το κενό του νόμου, κρίνοντας ότι δικαιούχοι της αποζημίωσης της ΑΚ 932 εδ.γ είναι γενικά όλοι οι ανιόντες του παθόντος (γονείς, παππούδες, γιαγιάδες κτλ.).
Αξιοσημείωτο είναι ότι σε περίπτωση θανάτωσης τέκνου διαζευγμένων γονέων, τυχόν έλλειψη επικοινωνίας του γονέα με το τέκνο που απεβίωσε για μεγάλο χρονικό διάστημα λογίζεται ως αδιαφορία και του στερεί το δικαίωμα επιδίκασης χρηματικής ικανοποίησης στο πρόσωπο του. Κάτι παρόμοιο ισχύει και στην περίπτωση που ο γονέας κατοικεί μόνιμα για πολλά χρόνια στο εξωτερικό, με αποτέλεσμα η αποζημίωση που θα του επιδικαστεί να είναι αισθητά μειωμένη συγκριτικά με όσα αιτήθηκε, διότι θεωρείται ότι έχει πάψει να υπάρχει στενός ψυχικός σύνδεσμος μεταξύ τους. Περνώντας τώρα στους κατιόντες η νομολογία έχει θεωρήσει ότι ισχύουν τα ίδια με τους ανιόντες. Πιο συγκεκριμένα έχει θεωρηθεί ότι δικαιούχοι είναι όχι μόνο τα τέκνα του θανόντος, αλλά κι οι απώτεροι κατιόντες, δηλαδή τα εγγόνια του, χωρίς να έχει σημασία το αν συμβίωναν με τον θανόντα. Όσον αφορά τα τέκνα εκτός γάμου, αυτά καθίστανται δικαιούχοι της χρηματικής ικανοποίησης, ακόμα κι αν δεν έχουν αναγνωριστεί από τον θανόντα.
Με βάση την ΑΚ 1484 και τα άρθρα 6-9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης «για το νομικό καθεστώς των τέκνων που γεννήθηκαν χωρίς γάμο των γονέων τους», που έχει κυρωθεί στη χώρα μας με τον ν.1702/1987, τα αναγνωρισμένα τέκνα εκτός γάμου λαμβάνουν την ίδια ικανοποίηση που θα λάμβαναν αν ήταν τέκνα εντός γάμους. Τα μη αναγνωρισμένα τέκνα εκτός γάμου λαμβάνουν χρηματική ικανοποίηση, η οποία εξαρτάται από την πραγματική σχέση και τον δεσμό αγάπης μεταξύ του θανόντος γονέα και αυτών. Παρά την αρχική άρνηση της να χορηγήσει χρηματική ικανοποίηση στα νήπια και τα κυοφορύμενα τέκνα, η νομολογία έχει πραγματοποιήσει στροφή 180 μοιρών. Παλαιότερα η στάση του ΑΠ ήταν κάθετη και αρνητική ως προς το αν τα νήπια και τα κυοφορούμενα τέκνα μπορούσαν να αποτελέσουν δικαιούχοι της χρηματικής ικανοποίησης για ψυχική οδύνη, με την αιτιολογία ακριβώς της έλλειψης διαμορφωμένου ψυχικού δεσμού με τον θανόντα γονέα.
Σήμερα η επικρατούσα νομολογία θεωρεί ότι ψυχική οδύνη δημιουργείται μελλοντικά και για το νήπιο και για το κυοφορούμενο από την απώλεια του γονέα και γι’ αυτό πρέπει να δικαιούνται χρηματική ικανοποίηση. Τα αδέρφια του θανόντος είναι συγγενείς εξ αίματος πρώτου βαθμού εκ πλαγίου και δικαιούχοι είτε είναι αμφιθαλή είτε ετεροθαλή. Βέβαια είναι πιθανό το ποσό της χρηματικής ικανοποίησης να διαφοροποιείται. Αντιθέτως, δεν είναι δικαιούχοι της αποζημίωσης για ψυχική οδύνη συγγενείς εξ αίματος πέραν του δευτέρου βαθμού εκ πλαγίου, δηλαδή θείοι/ες, ξαδέρφια, ανήψια του θύματος.
Η συγγένεια ορίζεται στις ΑΚ 1461-1462 και διέπεται από διακρίσεις (εξ αίματος – εξ αγχιστείας, σε ευθεία γραμμή – σε πλάγια γραμμή, ανιόντες – κατιόντες). Ο ρόλος της είναι καίριος για τον προσδιορισμό των δικαιούχων της χρηματικής ικανοποίησης για ψυχική οδύνη από τα δικαστήρια, τα οποία καλούνται να υπερπηδήσουν την ασάφεια της ΑΚ 932 εδ.γ. Αυτό που παρατηρείται με βεβαιότητα είναι ότι από τη χρηματική ικανοποίηση αποκλείονται όλοι οι συγγενείς εξ αγχιστείας (π.χ. πεθερός/ά) ανεξαρτήτως βαθμού και γραμμής. Αναμφίβολα το Οικογενειακό Δίκαιο εμπλέκεται σε διάφορα νομικά πεδία, θέτοντας όρια στις αξιώσεις των προσώπων. Από την άλλη το Ενοχικό Δίκαιο χορηγεί τις αξιώσεις στους ζημιωθέντες και διασαφηνίζεται τόσο από το Οικογενειακό Δίκαιο όσο και από τη νομολογία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Απόστολος Γεωργιάδης, Εγχειρίδιο Ειδικού Ενοχικού Δικαίου, 2η έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα.
- Αθηνά Κοτζάμπαση, Εγχειρίδιο Οικογενειακού Δικαίου, Β ́έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα.
