Της Αγγελικής Τσιούντσιουρα,
Οι εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών στον τομέα της ιατρικής και η συνεχής πρόοδος της βιοτεχνολογίας, κατέστησαν απαραίτητη τη γέννηση ενός πολυδιάστατου πεδίου που γεφυρώνει την ιατρική, τη νομική, την ηθική και τις κοινωνικές επιστήμες και δεν είναι άλλο από τη βιοηθική. Αναζητώντας απαντήσεις σε κρίσιμα ερωτήματα που προκύπτουν από την εξέλιξη της βιοιατρικής έχει ως βασικές της αρχές την προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, την αυτονομία του ατόμου, τη δικαιοσύνη αλλά και το θεμελιώδες δικαίωμα στη ζωή. Η βιοηθική, λοιπόν, καλείται να συμμορφωθεί με τον ρυθμό των εξελίξεων και να διαμορφώσει το κατάλληλο ηθικό και νομικό πλαίσιο, ώστε οι εξελίξεις αυτές να μη συγκρούονται με τις θεμελιώδεις αξίες της κοινωνίας.
Είναι γεγονός, ότι η βιοηθική εντάσσεται νομικά στο δίκαιο της υγείας, ενώ οι νομικές διατάξεις που την αποτελούν, αποσκοπούν στην προστασία τόσο της ατομικής όσο και της δημόσιας υγείας. Η ίδια παρόλ’ αυτά δεν περιορίζεται μόνο στο νομικό πλαίσιο· προηγείται του δικαίου, θέτοντας τις ηθικές βάσεις πάνω στις οποίες οικοδομούνται οι νομοθετικές ρυθμίσεις. Η φύση της ιατρικής προόδου έχει ως συνέπεια, τη συνεχή δημιουργία νέων ηθικών διλημμάτων, τα οποία φυσικά δεν μπορούν να απαντηθούν αποκλειστικά με νομικούς κανόνες. Για παράδειγμα, τεχνολογίες όπως η γονιδιακή επεξεργασία μέσω της μεθόδου CRISPR ή η χρήση τεχνητής νοημοσύνης στην ιατρική θέτουν τα εξής φλέγοντα για την επιστημονική κοινότητα ερωτήματα όπως: είναι ηθικά αποδεκτή η γενετική τροποποίηση εμβρύων; Είναι ηθικά αποδεκτό αλγόριθμοι να αποφασίζουν για τη θεραπεία ασθενών; Αυτά τα ζητήματα, λοιπόν, απαιτούν βαθιά ηθική ανάλυση και γεννούν γόνιμες συζητήσεις στην επιστημονική κοινότητα.
Εύκολα μπορεί κανείς να συμπεράνει, πως τα άτομα που εργάζονται στον κλάδο της υγείας, και συγκεκριμένα οι γιατροί, αντιμετωπίζουν στην εργασιακή τους καθημερινότητα συνεχώς ηθικά διλήμματα. Η ένσταση συνείδησης, για παράδειγμα, δίνει τη δυνατότητα σε έναν γιατρό να αρνηθεί την εκτέλεση μιας ιατρικής πράξης, όπως η άμβλωση ή η ευθανασία, εφόσον αυτή έρχεται σε αντίθεση με τις ηθικές του πεποιθήσεις. Ωστόσο, το δικαίωμα αυτό δεν είναι απόλυτο. Σε περιπτώσεις στις οποίες διακυβεύεται η ζωή ενός ασθενούς, ο ιατρός είναι υποχρεωμένος να παρέχει τις υπηρεσίες του και να εξασφαλίσει τη φροντίδα του. Παράλληλα, η βιοηθική επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη και πορεία της ιατρικής έρευνας. Ο Κώδικας της Νυρεμβέργης (1947) και η Διακήρυξη του Ελσίνκι (1964) αποτελούν την πυξίδα της ηθικής στην έρευνα, θέτοντας ως βασική αρχή τη συναίνεση του ασθενούς και την αποφυγή περιττού πόνου και ταλαιπωρίας.
Πρωτοποριακά Παραδείγματα στη Βιοηθική
Ένα από τα σημαντικότερα και πιο αμφιλεγόμενα παραδείγματα στη βιοηθική ήταν αδιαμφισβήτητα η περίπτωση του Κινέζου επιστήμονα και γιατρού He Jiankui, ο οποίος το 2018 ανακοίνωσε τη δημιουργία των πρώτων γενετικά τροποποιημένων βρεφών χρησιμοποιώντας την τεχνολογία CRISPR. Ο σκοπός της παρέμβασης ήταν η ανοσία στον ιό HIV, όμως το αποτέλεσμα της έρευνάς του προκάλεσε διεθνή κατακραυγή. Η επιστημονική κοινότητα και οι διεθνείς οργανισμοί καταδίκασαν την επιστημονική αυτή ανακάλυψη, επισημαίνοντας τους κινδύνους της ανεξέλεγκτης γενετικής τροποποίησης και τα ηθικά προβλήματα που εγείρει η αλλαγή του DNA εμβρύων χωρίς τη συγκατάθεσή τους. Η υπόθεση αυτή έφερε στο προσκήνιο την επιτακτική ανάγκη για αυστηρότερο έλεγχο και επιτήρηση της γενετικής μηχανικής και της εφαρμογής της στην ανθρώπινη αναπαραγωγή.
Εύκολα, λοιπόν, συμπεραίνουμε πως η βιοηθική δεν περιορίζεται μόνο σε θεωρητικό επίπεδο· επηρεάζει άμεσα τη διαμόρφωση του δικαίου και των νόμων που το διέπουν. Η Σύμβαση του Οβιέδο (1997) αποτελεί το πιο σημαντικό νομικό κείμενο στην Ευρώπη για τον τομέα της βιοηθικής, απαγορεύοντας παρεμβάσεις στο ανθρώπινο γονιδίωμα που δεν αποσκοπούν στη θεραπεία προστατεύοντας με αυτόν τον τρόπο την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Αντίστοιχα, ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2000) διασφαλίζει τη σωματική και διανοητική ακεραιότητα του ατόμου και απαγορεύει ρητά την κλωνοποίηση ανθρώπων για αναπαραγωγικούς σκοπούς. Στην Ελλάδα, η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής και Τεχνοηθικής (ν. 4780/21) αποτελεί τον θεσμικό φορέα βασικός ρόλος του οποίου, είναι η παροχή γνωμοδοτήσεων και προτάσεων πολιτικής για ζητήματα όπως η σχέση της τεχνητής νοημοσύνης με την ιατρική, αλλά και η προστασία των προσωπικών δεδομένων στον τομέα της υγείας.
Συμπερασματικά, έχει καταστεί σαφές, ότι η βιοηθική αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της σύγχρονης ιατρικής και νομικής σκέψης, καθοδηγώντας την επιστήμη και το δίκαιο προς κατευθύνσεις που έχουν ως προτεραιότητα τον σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Η πολυσυζητημένη υπόθεση του He Jiankui, κατέδειξε πόσο κρίσιμο είναι να υπάρχουν ηθικά και νομικά όρια, τα οποία ελέγχουν τη χρήση της βιοτεχνολογίας στην καθημερινότητά μας. Καθώς η ιατρική και η τεχνολογία συνεχίζουν να προοδεύουν με γρήγορους ρυθμούς, η ανάγκη για ρυθμίσεις και κανονισμούς που θα αποτρέψουν τη λανθασμένη εφαρμογή της βιοιατρικής γίνεται ολοένα και πιο επιτακτική. Με άλλα λόγια, το δίκαιο οφείλει να προσαρμόζεται στις νέες προκλήσεις της επιστήμης, ώστε να εξισορροπεί την πρόοδο με τον σεβασμό στον άνθρωπο.
