Της Νικολέτας Παναγιωτοπούλου,
Η συνεχής καταγραφή και μετάδοση των συνομιλιών των συμμετεχόντων σε τηλεοπτικά ριάλιτι σόου εγείρει σοβαρά νομικά ζητήματα υπό το πρίσμα της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, το οποίο κατοχυρώνεται στο άρθρο 8 της Σύμβασης, καθώς κι η προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της τιμής και της υπόληψης, που συνάγεται από το ίδιο άρθρο σε συνδυασμό με το άρθρο 3, αποτελούν κεντρικά σημεία προβληματισμού ως προς τη νομιμότητα αυτών των πρακτικών. Παρότι οι συμμετέχοντες παρέχουν εκ των προτέρων τη συναίνεσή τους στη συνεχή παρακολούθηση, τίθεται το ερώτημα κατά πόσο αυτή η συναίνεση είναι έγκυρη, ελεύθερη και απαλλαγμένη από καταχρηστικούς όρους, καθώς και εάν υφίσταται περιθώριο περιορισμού των δικαιωμάτων τους πέραν του επιτρεπτού μέτρου.
Το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ προβλέπει ότι «παν πρόσωπον δικαιούται εις τον σεβασμόν της ιδιωτικής κι οικογενειακής ζωής του, της κατοικίας του και της αλληλογραφίας του». Η διάταξη αυτή αναγνωρίζει έναν ευρύτατο πυρήνα προστασίας της ιδιωτικότητας, ο οποίος έχει ερμηνευθεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) καθώς περιλαμβάνει κάθε πτυχή της προσωπικής ζωής του ατόμου, συμπεριλαμβανομένων των επικοινωνιών του, των προσωπικών του δεδομένων και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητάς του. Στην περίπτωση των ριάλιτι σόου, στα οποία οι συμμετέχοντες διαβιούν σε ένα περιβάλλον υπό συνεχή καταγραφή κι επιτήρηση, τίθεται το ερώτημα εάν η συναίνεσή τους να εκθέσουν την ιδιωτική τους ζωή είναι ικανή να αίρει την προστασία του άρθρου 8. Η νομολογία του ΕΔΔΑ έχει καταστήσει σαφές ότι ακόμη και σε περιπτώσεις που τα πρόσωπα επιλέγουν να δημοσιοποιήσουν πτυχές της προσωπικής τους ζωής, εξακολουθεί να υφίσταται ένα όριο ως προς την επέμβαση στην ιδιωτικότητά τους, ιδίως όταν αυτή λαμβάνει χώρα κατά τρόπο που μπορεί να θίξει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, αν και δεν κατοχυρώνεται ρητώς στην ΕΣΔΑ, συνιστά θεμελιώδη αρχή που απορρέει τόσο από το άρθρο 3, το οποίο απαγορεύει την απάνθρωπη κι εξευτελιστική μεταχείριση, όσο κι από το άρθρο 8. Το ΕΔΔΑ έχει επανειλημμένως τονίσει ότι η ιδιωτική ζωή δεν αφορά μόνο την προστασία από αυθαίρετες επεμβάσεις αλλά και την κατοχύρωση ενός ελάχιστου επιπέδου αξιοπρέπειας κι αυτονομίας. Σε αυτό το πλαίσιο, η συνεχής παρακολούθηση και καταγραφή μπορεί να οδηγήσει σε συνθήκες εξευτελισμού, ιδίως όταν οι συμμετέχοντες εκτίθενται σε συνθήκες συναισθηματικής ή ψυχολογικής πίεσης που αλλοιώνουν την ελεύθερη βούλησή τους κι ενδέχεται να προκαλέσουν δημόσια διαπόμπευση.
Ειδικότερα, η αρχή της αναλογικότητας, η οποία διέπει κάθε περιορισμό θεμελιωδών δικαιωμάτων στο πλαίσιο της ΕΣΔΑ, επιτάσσει ότι η οποιαδήποτε επέμβαση στην ιδιωτική ζωή θα πρέπει να είναι απαραίτητη και να εξυπηρετεί ένα νόμιμο σκοπό. Εν προκειμένω, η βασική δικαιολογητική βάση για τη συνεχή καταγραφή των συμμετεχόντων σε ριάλιτι σόου είναι η εμπορική εκμετάλλευση του προγράμματος κι η δημιουργία τηλεοπτικού θεάματος. Ωστόσο, η ψυχαγωγία του κοινού δεν μπορεί να θεωρηθεί σκοπός υπέρτερος της προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και των προσωπικών δεδομένων των ατόμων. Συνεπώς, τίθεται ζήτημα εάν η παραβίαση της ιδιωτικότητας και της αξιοπρέπειας των συμμετεχόντων είναι ανάλογη και συμβατή με τις διατάξεις της ΕΣΔΑ. Ιδιαίτερη σημασία αποκτά επίσης το δικαίωμα στην τιμή κι υπόληψη, το οποίο αναγνωρίζεται τόσο από το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ όσο και από τη νομολογία του ΕΔΔΑ. Οι συμμετέχοντες σε ριάλιτι σόου εκτίθενται σε συνεχή δημόσια κριτική, ενώ η μονταζιακή επεξεργασία του υλικού ενδέχεται να διαμορφώσει επιλεκτικά την εικόνα τους, παρουσιάζοντάς τους κατά τρόπο που πλήττει την προσωπικότητά τους. Το ζήτημα καθίσταται εντονότερο, όταν το περιεχόμενο της εκπομπής διαμορφώνεται κατά τρόπο που οδηγεί σε ηθική διαπόμπευση, γελοιοποίηση ή διαστρέβλωση της εικόνας των συμμετεχόντων προς όφελος της τηλεθέασης. Το ΕΔΔΑ έχει κρίνει ότι η διασυρτική δημοσιότητα συνιστά παραβίαση του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή, όταν επηρεάζει αρνητικά την κοινωνική και επαγγελματική υπόσταση του ατόμου.
Σημαντικό ζήτημα αποτελεί, επίσης, η έγκυρη συναίνεση των συμμετεχόντων στη συνεχή καταγραφή και μετάδοση των συνομιλιών τους. Αν και τα άτομα υπογράφουν συμβάσεις συμμετοχής, στις οποίες αποδέχονται τους όρους του προγράμματος, τίθεται το ερώτημα, εάν η συναίνεση αυτή είναι νομικά ισχυρή υπό τις διατάξεις της ΕΣΔΑ και του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων (GDPR). Ο GDPR απαιτεί η συγκατάθεση να είναι ελεύθερη, συγκεκριμένη, ενημερωμένη και ρητή, ενώ προβλέπει το δικαίωμα ανάκλησής της ανά πάσα στιγμή. Η ψυχολογική πίεση, η ανάγκη προβολής ή η επιθυμία για οικονομικά οφέλη ενδέχεται να καθιστούν τη συναίνεση καταχρηστική ή να την εκμαιεύουν κατά τρόπο που δεν συνάδει με την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Η ισορροπία μεταξύ της ελευθερίας του Τύπου και της προστασίας των προσωπικών δεδομένων αποτελεί ακόμα έναν άξονα ανάλυσης. Το άρθρο 10 της ΕΣΔΑ κατοχυρώνει την ελευθερία της έκφρασης, η οποία περιλαμβάνει και την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης. Ωστόσο, το ΕΔΔΑ έχει καταστήσει σαφές ότι η ελευθερία της έκφρασης δεν είναι απόλυτη, αλλά υπόκειται σε περιορισμούς, όταν συγκρούεται με άλλα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η τηλεοπτική μετάδοση δεν μπορεί να υπερβαίνει τα όρια που επιβάλλει η προστασία της προσωπικότητας, ιδίως όταν το περιεχόμενο είναι προσβλητικό ή εξευτελιστικό για τους συμμετέχοντες.
Συνολικά, η συνεχής καταγραφή και μετάδοση των συνομιλιών των συμμετεχόντων σε ριάλιτι σόου, θέτει σημαντικά νομικά ζητήματα υπό το πρίσμα της ΕΣΔΑ. Η ιδιωτικότητα, η αξιοπρέπεια κι η προστασία της τιμής κι υπόληψης των συμμετεχόντων δεν μπορούν να υποβαθμίζονται χάριν της τηλεοπτικής προβολής και του οικονομικού συμφέροντος των παραγωγών. Το ζήτημα της συναίνεσης, η αναλογικότητα της επέμβασης καθώς και η ανάγκη θέσπισης αυστηρότερων εγγυήσεων καθίστανται αναγκαία για την εξισορρόπηση των αντικρουόμενων δικαιωμάτων και την εναρμόνιση της τηλεοπτικής βιομηχανίας με τις αρχές της ΕΣΔΑ.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
-
Κώστας Χ. Χρυσόγονος, Εισηγήσεις ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΑΚΚΟΥΛΑ, 2023
