Της Ράνιας Μουστάκα,
Η Ιστορία των Βαλκανίων είναι γεμάτη από αιματηρούς πολέμους, εθνικές εξάρσεις και διπλωματικούς ελιγμούς που καθόρισαν την πορεία των λαών που βρίσκονται εκεί. Ανάμεσα στις συνθήκες που σφράγισαν το μέλλον της Χερσονήσου του Αίμου, εκείνη του Βουκουρεστίου, τον Αύγουστο του 1913, αποτελεί ένα κομβικό σημείο στη διαμόρφωση του βαλκανικού χάρτη, οριοθετώντας σύνορα, αναπροσδιορίζοντας φιλοδοξίες και χαράσσοντας αντιπαλότητες που επρόκειτο να σημαδέψουν τις επόμενες δεκαετίες.
Οι αρχές του 20ού αιώνα βρήκαν τη Βαλκανική σε αναβρασμό. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, «ο μεγάλος ασθενής της Ευρώπης», αδυνατούσε να ελέγξει τα εδάφη της, ενώ οι βαλκανικές χώρες, με αναδυόμενες εθνικές ιδεολογίες, αναζητούσαν τρόπο να επεκτείνουν την κυριαρχία τους. Η Βαλκανική Συμμαχία του 1912, αποτελούμενη από την Ελλάδα, τη Σερβία, τη Βουλγαρία και το Μαυροβούνιο, συστάθηκε με σκοπό την εκδίωξη των Οθωμανών από την περιοχή, κηρύσσοντας τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο.
Η σύγκρουση αυτή υπήρξε συντριπτική για τους Οθωμανούς. Οι βαλκανικές δυνάμεις πέτυχαν αλλεπάλληλες νίκες, καταλαμβάνοντας μεγάλα τμήματα της Μακεδονίας, της Θράκης και της Ηπείρου. Ωστόσο, η ειρήνη φάνηκε να είναι εφήμερη και η επιτυχία προκάλεσε νέα προβλήματα: η κατανομή των κατακτημένων εδαφών έγινε αντικείμενο σφοδρών διαφωνιών, καθώς η κάθε χώρα επιδίωκε τη μεγιστοποίηση των κερδών της.
Η Βουλγαρία, πεπεισμένη ότι δικαιούταν το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας, δυσανασχέτησε έντονα με τη Σερβία και την Ελλάδα, οι οποίες είχαν ήδη προχωρήσει σε de facto κατοχή των περιοχών που διεκδικούσε. Το αποτέλεσμα ήταν η ξαφνική επίθεση της Βουλγαρίας, εναντίον των πρώην συμμάχων της τον Ιούνιο του 1913, σηματοδοτώντας την έναρξη του Β’ Βαλκανικού Πολέμου.
Η αντίδραση της Ελλάδας και της Σερβίας υπήρξε άμεση και αποφασιστική. Οι ελληνικές δυνάμεις, υπό τον αρχιστράτηγο βασιλιά Κωνσταντίνο Α’, προέλασαν ταχύτατα, καταλαμβάνοντας τη Δυτική και Κεντρική Μακεδονία. Η καθοριστική μάχη δόθηκε στο Κιλκίς-Λαχανά (19-21 Ιουνίου 1913), όπου ο ελληνικός στρατός κατήγαγε συντριπτική νίκη, υποχρεώνοντας τους Βουλγάρους σε άτακτη υποχώρηση. Στα βόρεια, οι Σέρβοι προέλαυσαν προς τη σημερινή Βόρεια Μακεδονία, ενώ η Ρουμανία, εκμεταλλευόμενη την ευκαιρία, εισέβαλε στη Βουλγαρία από τον βορρά. Η Βουλγαρία, περικυκλωμένη από παντού, αναγκάστηκε να ζητήσει ειρήνη.
Η συνθήκη που υπεγράφη στις 10 Αυγούστου 1913 στο Βουκουρέστι, διαμόρφωσε τη νέα γεωγραφική πραγματικότητα της Βαλκανικής. Η Ελλάδα αναδείχθηκε μία από τις μεγάλες κερδισμένες, αποκτώντας τη Θεσσαλονίκη, τη Χαλκιδική, το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας και την Ήπειρο. Η Σερβία επέκτεινε την κυριαρχία της στη Βόρεια Μακεδονία, ενώ η Ρουμανία απέσπασε από τη Βουλγαρία τη Νότια Δοβρουτσά. Η τελευταία, η μεγάλη ηττημένη του πολέμου, περιορίστηκε σε μια μικρότερη επικράτεια από ό,τι ανέμενε, γεγονός που πυροδότησε έντονο ρεβανσισμό, στρέφοντάς τη προς τις Κεντρικές Δυνάμεις κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, προκειμένου να ανακτήσει τα «χαμένα» της εδάφη.
Η Ελλάδα, υπό την ηγεσία του Ελευθέριου Βενιζέλου, αναδείχθηκε σε κυρίαρχη δύναμη της περιοχής, σταθεροποιώντας τις εθνικές της κτήσεις. Η Θεσσαλονίκη, μια πόλη κοσμοπολίτικη με Εβραίους, Σλαβόφωνους, Έλληνες και Τούρκους, αποτέλεσε το στοίχημα της νέας ελληνικής διοίκησης. Η πρόκληση της ενσωμάτωσης των νέων περιοχών ήταν τεράστια: έπρεπε να σταθεροποιηθεί η ελληνική διοίκηση, να απορριφθούν οι ετερόκλητοι πληθυσμοί και να εδραιωθεί η ελληνική ταυτότητα στα νέα εδάφη.
Περισσότερο από έναν αιώνα μετά, οι συνέπειες της Συνθήκης του Βουκουρεστίου εξακολουθούν να είναι εμφανείς. Η Βαλκανική, αν και απομακρυσμένη από τους πολέμους του παρελθόντος, παραμένει μία περιοχή όπου οι ιστορικές μνήμες βαραίνουν τις σύγχρονες πολιτικές σχέσεις.
Το Μακεδονικό ζήτημα, που αναζωπυρώθηκε τον 21ό αιώνα και οδήγησε στη Συμφωνία των Πρεσπών, έχει τις ρίζες του στις διεκδικήσεις και τις αντιπαραθέσεις που γεννήθηκαν μέσα από τις εδαφικές ανακατατάξεις των Βαλκανικών Πολέμων. Η σύγκρουση των εθνικών αφηγήσεων, η αμφισβήτηση των ιστορικών γεγονότων και η πολιτική εκμετάλλευση του παρελθόντος εξακολουθούν να δημιουργούν εντάσεις, ενώ η Βουλγαρία διατηρεί επιφυλάξεις απέναντι στην ταυτότητα της Βόρειας Μακεδονίας και η Ελλάδα επαναδιαπραγματεύεται συνεχώς τη θέση της στα Βαλκάνια. Καθίσταται, λοιπόν, σαφές ότι η έννοια των συνόρων —πολιτικών και πολιτισμικών— δεν έχει πάψει να αποτελεί πεδίο διαπραγμάτευσης.
Αλλά, αν κάτι διδάσκει η Συνθήκη του Βουκουρεστίου, δεν είναι η ωμή νίκη του ισχυρότερου, αλλά το γεγονός ότι η χαρτογράφηση συνόρων δεν διαγράφει την πολυπλοκότητα των εθνών. Η Βαλκανική υπήρξε πάντοτε ένα μωσαϊκό πολιτισμών, όπου οι λαοί έζησαν, συμβίωσαν, αλλά και συγκρούστηκαν. Σήμερα, σε μια εποχή όπου η οικονομική εκμετάλλευση των λαών συνεχίζεται με νέες μορφές, όχι πλέον με εδαφικές διεκδικήσεις, αλλά με οικονομικές εξαρτήσεις, τα μαθήματα του 1913 παραμένουν επίκαιρα.
Τα σύνορα χαράσσονται, αλλά οι λαοί είναι αυτοί που αποφασίζουν αν θα τα χρησιμοποιήσουν ως εμπόδια ή ως γέφυρες. Και όσο κι αν η Ιστορία έχει δείξει πως τα Βαλκάνια υπήρξαν ένα πεδίο γεμάτο πολέμους, ο πραγματικός εχθρός των λαών δεν είναι ο γείτονας, αλλά εκείνοι που επιδιώκουν να τους κρατούν διαιρεμένους, μετατρέποντας τις ιστορικές μνήμες σε νέα δεσμά και ανοιχτές πληγές.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Barbara Jelavich (2006), Ιστορία των Βαλκανίων 2, Εκδόσεις: Πολύτροπον
- Σαν σήμερα: 10 Αυγούστου 1913 – Η υπογραφή της Συνθήκης Βουκουρεστίου, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ
- Συνθήκη Βουκουρεστίου – 10 Αυγούστου 1913, ert.gr, διαθέσιμο εδώ
