Της Αναστασίας Δάβαρη,
Το Κυπριακό ζήτημα αποτελεί μία από τις πιο σύνθετες και μακροχρόνιες γεωπολιτικές κρίσεις της σύγχρονης ιστορίας. Από την εποχή της βρετανικής κυριαρχίας, έως τη σημερινή διχοτόμηση, η Κύπρος υπήρξε πεδίο διαρκών συγκρούσεων, πολιτικών εντάσεων και διπλωματικών διαπραγματεύσεων. Οι Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου (1959) αποτέλεσαν τον θεμέλιο λίθο της Κυπριακής Δημοκρατίας, όμως οι αδυναμίες τους οδήγησαν γρήγορα σε εθνοτικές συγκρούσεις και πολιτική αστάθεια. Το αποκορύφωμα της κρίσης ήρθε το 1974, με το πραξικόπημα κατά του Μακαρίου και την τουρκική εισβολή, που οδήγησε στη διχοτόμηση του νησιού. Στην προσπάθεια επίλυσης του προβλήματος, η Συμφωνία Μακαρίου-Ντενκτάς το 1977, έθεσε τις βάσεις για μια ομοσπονδιακή λύση, η οποία, ωστόσο, δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Το παρόν άρθρο, χωρίζεται σε δύο μέρη, όπου θα αναλυθούν εκτενώς, οι όροι των δύο συμφωνιών και η έκβασή τους.
Οι Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου και η δημιουργία της Κυπριακής Δημοκρατίας
Οι Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου υπογράφηκαν το 1959 και αποτέλεσαν μία από τις σημαντικές διπλωματικές εξελίξεις του 20ου αιώνα, καθώς οδήγησαν στην ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας. Παρόλο που σηματοδότησαν το τέλος της βρετανικής αποικιοκρατίας στη μεγαλόνησο, δημιούργησαν ένα πολύπλοκο πολιτικό και νομικό πλαίσιο, το οποίο στα επόμενα χρόνια αποδείχθηκε ασταθές και ανεπαρκές για τη διατήρηση της ειρήνης μεταξύ των δύο κύριων κοινοτήτων του νησιού, των Ελληνοκυπρίων και των Τουρκοκυπρίων.
Τη δεκαετία του 1950, η Κύπρος βρισκόταν ήδη υπό βρετανική κυριαρχία. Όμως, η θέληση της ελληνικής κοινότητας στο νησί για ένωση με την Ελλάδα, οδήγησε στην έναρξη του ένοπλου αγώνα της ΕΟΚΑ (Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών) το 1955. Υπό την ηγεσία του στρατιωτικού Γεωργίου Γρίβα-Διγενή και με πολιτικό εκπρόσωπο τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο Γ’, οι Ελληνοκύπριοι πολέμησαν με απώτερο σκοπό τον τερματισμό της βρετανικής αποικιοκρατίας και την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα.
Από την άλλη πλευρά, οι Τουρκοκύπριοι, αντιτάχθηκαν στην ένωση και υποστήριξαν είτε τη διατήρηση της βρετανικής κυριαρχίας, είτε εναλλακτικά, τη διχοτόμηση της Κύπρου. Η Τουρκία, η οποία είχε αποδεχτεί τη βρετανική κυριαρχία στο νησί με τη Συνθήκη της Λωζάνης το 1923, αναβίωσε το ενδιαφέρον της για την Κύπρο, διαμορφώνοντας μια πιο παρεμβατική πολιτική.
Ο αγώνας της ΕΟΚΑ και η σκληρή βρετανική καταστολή οδήγησαν σε αδιέξοδο. Οι Βρετανοί, βλέποντας την επιδείνωση της κατάστασης, πρότειναν μια λύση που θα απέτρεπε την ένωση με την Ελλάδα, αλλά θα ικανοποιούσε εν μέρει τις απαιτήσεις των δύο κοινοτήτων.
Έτσι, στις 11 Φεβρουαρίου 1959, οι πρωθυπουργοί της Ελλάδας, Κωνσταντίνος Καραμανλής, και της Τουρκίας, Αντνάν Μεντερές, συναντήθηκαν στη Ζυρίχη της Ελβετίας, κατόπιν έντονων πιέσεων των Βρετανών. Εκεί, με τη διαμεσολάβηση του υπουργού Εξωτερικών της Βρετανίας, Σέλγουιν Λόιντ, υπέγραψαν μια προκαταρκτική συμφωνία για τη μελλοντική ανεξαρτησία της Κύπρου.
Κύρια σημεία της συμφωνίας αποτέλεσαν, σαφώς η ανεξαρτησία της Κύπρου, με την οποία η Κύπρος θα γινόταν ανεξάρτητο κράτος με διακοινοτική διακυβέρνηση. Ακόμη, προβλέπονταν ένας πρόεδρος Ελληνοκύπριος και ένας αντιπρόεδρος Τουρκοκύπριος. Ο μεν αντιπρόεδρος είχε δικαίωμα να ασκήσει βέτο σε κρίσιμες αποφάσεις. Η δημόσια διοίκηση θα είχε αναλογία 70% Ελληνοκυπρίων και 30% Τουρκοκυπρίων. Ως εγγυήτριες δυνάμεις παρέμειναν η Ελλάδα, η Τουρκία και η Βρετανία, οι οποίες θα διατηρούσαν τον ρόλο τους, ενώ ακόμη ορίστηκε δικαίωμα επέμβασης σε περίπτωση συνταγματικής εκτροπής. Επιπλέον, η Βρετανία θα διατηρούσε στρατιωτικές βάσεις στην Κύπρο.
Λίγες ημέρες μετά τη Ζυρίχη, οι ίδιες χώρες, μαζί με εκπροσώπους των δύο κοινοτήτων, συναντήθηκαν στο Λονδίνο και επισημοποίησαν τη συμφωνία. Ο ηγέτης των Ελληνοκυπρίων, Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Γ’ και ο Τουρκοκύπριος ηγέτης, Φαζίλ Κιουτσούκ, υπέγραψαν το τελικό κείμενο, δεχόμενοι τους όρους της ανεξαρτησίας.
Παρόλο, που οι Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου εξασφάλισαν την ανεξαρτησία της Κύπρου, γρήγορα αποδείχθηκαν προβληματικές, αφού ο αντιπρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας είχε δικαίωμα βέτο, κάτι που προκαλούσε δυσλειτουργίες στη λήψη αποφάσεων. Εξίσου προβληματικό γεγονός αποτέλεσε η πρόβλεψη για στρατιωτική επέμβαση από τις εγγυήτριες δυνάμεις, η οποία δημιούργησε το έδαφος για μελλοντικές παρεμβάσεις, οι οποίες και έλαβαν χώρα. Επιπλέον, η κοινοτική διχοτόμηση που διαφάνηκε, οδήγησε στις δύο κοινότητες να λειτουργούν ως ξεχωριστές οντότητες, χωρίς ουσιαστική ενσωμάτωση.
Αργότερα, το 1963, ο Μακάριος πρότεινε 13 τροποποιήσεις στο Σύνταγμα, γνωστά ως «Τα 13 Σημεία», που είχαν ως στόχο τη βελτίωση της διακυβέρνησης. Οι Τουρκοκύπριοι τις απέρριψαν ρητά, θεωρώντας ότι υπονόμευαν τα δικαιώματά τους, με αποτέλεσμα την έναρξη εθνοτικών συγκρούσεων. Οι εχθροπραξίες του 1963-64, οδήγησαν στην αποχώρηση των Τουρκοκυπρίων από την κυβέρνηση και τη δημιουργία θύλακων, υπό τον έλεγχο της τουρκικής κοινότητας. Το 1964, η Τουρκία απείλησε για πρώτη φορά με επέμβαση, αλλά αποτράπηκε από τις ΗΠΑ.
Το 1974, το πραξικόπημα που οργάνωσε η δικτατορία των Αθηνών με στόχο την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, έδωσε τελικά αφορμή στην Τουρκία να επέμβει, επικαλούμενη τη συνθήκη Ζυρίχης-Λονδίνου. Η εισβολή είχε ως αποτέλεσμα τη διχοτόμηση του νησιού, μια κατάσταση που παραμένει μέχρι σήμερα.
Οι Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου θεωρούνται μια συμβιβαστική λύση, που δεν ικανοποίησε πλήρως καμία πλευρά. Αν και εξασφάλισαν την ανεξαρτησία της Κύπρου, οι αδυναμίες τους συνέβαλαν στη μετέπειτα κρίση και στη διαίρεση του νησιού.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κώστας Χατζηαντωνίου (2007), Κύπρος 1954-1974, εκδ. Ιωλκός
- Διζωνικός, Δικοινοτικός Ομοσπονδισμός: Η περίπτωση της Κύπρου, pergamos.lib.uoa.gr, διαθέσιμο εδώ
- Οι Συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ
