Του Αργύρη Χατζηδιάκου,
Η πολιτική φιλοσοφία των Νεότερων Χρόνων χαρακτηρίζεται από έντονες διαμάχες γύρω από τη φύση της εξουσίας, τα όρια της κρατικής κυριαρχίας και της άσκησης της εξουσίας. Η συζήτηση γύρω από το δικαίωμα της αντίστασης στην πολιτική εξουσία αποτελεί μια από τις πιο διαχρονικές και θεμελιώδεις προβληματικές. Από την αρχαιότητα έως τη σύγχρονη εποχή, στοχαστές έχουν αναρωτηθεί αν και πότε είναι δικαιολογημένη η αντίσταση σε έναν κυβερνήτη ή σε ένα καθεστώς. Στον πυρήνα του προβληματισμού αυτού βρίσκεται η έννοια του Κοινωνικού Συμβολαίου, βάσει της οποίας, η εξουσία δεν είναι απόλυτη, αλλά αποτέλεσμα μιας συμφωνίας μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνωμένων.
Δύο από τους σημαντικότερους διανοητές και στοχαστές που διαμόρφωσαν τη θεωρία του Κοινωνικού Συμβολαίου είναι ο Thommas Hobbes και ο John Locke. Παρά του ότι και οι δύο φιλόσοφοι αναγνώρισαν την ανάγκη ύπαρξης μιας πολιτικής εξουσίας για τη διατήρηση της κοινωνικής τάξης, διέφεραν ριζικά ως προς τη στάση τους απέναντι στο δικαίωμα της αντίστασης. Ο Hobbes, εκφράζοντας έναν σημαντικό φόβο για την αναρχία και τον εμφύλιο πόλεμο, απέρριπτε την ιδέα της αντίστασης και υποστήριζε μια ισχυρή, ή μάλλον, σχεδόν απόλυτη κυριαρχία.
Από την άλλη ο Locke, επηρεασμένος, μπορούμε να πούμε, από το πνεύμα της αγγλικής Επανάστασης, θεωρούσε ότι η πολιτική εξουσία είναι θεμιτή μόνο εφόσον σέβεται τα φυσικά δικαιώματα των πολιτών, αυτά δηλαδή που προέρχονται από το Φυσικό Δίκαιο. Όταν η εξουσία σταματά να τα προστατεύει, να τα περιφρουρεί, οι πολίτες, όχι μόνο έχουν το δικαίωμα, αλλά αποτελεί και υποχρέωσή τους να αντισταθούν.
Η αντιπαράθεση αυτή δεν είναι μόνο ένα θεωρητικό ζήτημα, αλλά έχει άμεσες και έμμεσες πρακτικές συνέπειες. Από την Αμερικανική Επανάσταση έως τα σύγχρονα κινήματα για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη Δημοκρατία, η ιδέα της νομιμοποίησης της αντίστασης έχει επηρεάσει βαθύτατα τις πολιτικές εξελίξεις. Στο παρόν άρθρο, θα εξετάσουμε τις θέσεις των παραπάνω στοχαστών σχετικά με το δικαίωμα της αντίστασης, συγκρίνοντας τις θεωρίες τους και αναλύοντας τη σημασία τους στη σύγχρονη πολιτική σκέψη.
Στο έργο «Λεβιάθαν», ο Hobbes σκιαγραφεί τη φυσική κατάσταση του ανθρώπου ως έναν συνεχή πόλεμο δίχως τέλος, έναν «πόλεμο όλων εναντίον όλων» (“bellum omnium contra omnes”). Τα άτομα για να αποφύγουν την αταξία αυτή, όπως και τις συνέπειες αυτής, συνάπτουν ένα Κοινωνικό Συμβόλαιο, εκχωρώντας την απόλυτη εξουσία σε έναν κυρίαρχο (μονάρχη). Ο Μονάρχης, είναι σημαντικό να σημειώσουμε πως έχει την απόλυτη εξουσία και δεν δεσμεύεται από το συμβόλαιο, καθώς ο κύριος στόχος και σκοπός του είναι η διατήρηση της ειρήνης και της τάξης. Λόγω του ότι η εξουσία αυτή, όπως κατανοούμε, κρίνεται αναγκαία για την αποφυγή της αναρχίας, η αντίσταση προς αυτή θεωρείται αδιανόητη.
Ωστόσο, ο μοναδικός λόγος για να αντισταθεί κάποιο άτομο στην πολιτική εξουσία είναι αν ο κυρίαρχος, ο μονάρχης, αποδειχθεί ανίκανος να προστατεύσει τη ζωή του υπηκόου του. Σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση, η αντίσταση οδηγεί στην επιστροφή στο χάος της φυσικής κατάστασης, πράγμα που για τον Hobbes είναι το απόλυτο κακό, καθώς σηματοδοτεί το θάνατο του Λεβιάθαν. Τί εννοούμε, όμως, με την φράση: «θάνατος του Λεβιάθαν»;
Κατά τον Hobbes, «το κράτος είναι ένα τεχνητό κατασκεύασμα που αποτελείται από πολλά πραγματικά όντα, τους ανθρώπους». Ο Λεβιάθαν έχει τη μορφή ενός γιγαντιαίου τεχνητού ανθρώπου. Η ψυχή αυτού του τεχνητού κατασκευάσματος είναι η κυριαρχία του λαού η οποία εμφυσά τη ζωή, οι κλειδώσεις του είναι οι δικαστές και η εκτελεστική εξουσία, τα αγαθά και τα πλούτη συνδέουν τη μνήμη του, οι νόμοι αποτελούν τη βούλησή του, η ομόνοια και η αρμονία στο σώμα και το νου του ορίζουν την υγεία του, ενώ η ανταρσία και ο εμφύλιος πόλεμος, το θάνατό του. Βάσει των παραπάνω, ο Hobbes θέλοντας να αποφύγει το θάνατο αυτού του τεχνητού κατασκευάσματος που παρομοιάζει με το ίδιο το κράτος, θέτει το δικαίωμα της αντίστασης περιορισμένο. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί αν η κεφαλή του σώματος κινηθεί εναντίον του ίδιου του σώματος. Αν δηλαδή η εξουσία κινηθεί κατά των πολιτών, κατά των ανθρώπων. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση, ο θάνατος του Λεβιάθαν είναι νομοτελειακά σίγουρος.
Σε αντίθεση με τον Hobbes, ο οποίος θεωρούσε ότι η παράδοση της εξουσίας στον κυρίαρχο είναι απόλυτη και μη αναστρέψιμη, ο Locke υποστηρίζει ότι το Κοινωνικό Συμβόλαιο είναι μια αμφίδρομη συμφωνία. Αν η κυβέρνηση καταχραστεί την εξουσία της και παραβιάσει τα φυσικά δικαιώματα, τότε παύει να είναι νόμιμη και οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να αντισταθούν, ακόμη και να την ανατρέψουν. «Όποιος ασκεί τη νομοθετική ή την υπέρτατη εξουσία κάθε πολιτικής κοινότητας, δεσμεύεται να κυβερνά σύμφωνα με καθιερωμένους πάγιους νόμους… και όλα αυτά πρέπει να αποβλέπουν αποκλειστικά στην ειρήνη, στην ασφάλεια και στο καλό του λαού».
Το ίδιο δικαίωμα βρίσκεται και «όταν ένας οι περισσότεροι αναλάβουν τη θέσπιση νόμων χωρίς να έχουν προς τούτο οριστεί από το λαό, νομοθετούν χωρίς εξουσιοδότηση και συνεπώς ο λαός δεν υποχρεούται να υπακούει στους νόμους τους. Η ενέργεια αυτή απαλλάσσει το λαό από την υποχρέωση της υποταγής και του επιτρέπει να συστήσει νέο νομοθετικό σώμα κατά την κρίση του, επειδή είναι απόλυτα ελεύθερος να αντισταθεί στη βία…». Λόγω του ότι ο Locke βασίζει όλη του την πολιτική θεωρία για το κράτος στην ύπαρξη του Φυσικού Δικαίου, δίνει ιδιαίτερο βάρος στην περιφρούρηση των φυσικών δικαιωμάτων των ανθρώπων. Βάσει αυτού, το δικαίωμα της αντίστασης, σε οποιονδήποτε τείνει να καταπατήσει τα φυσικά δικαιώματα που ορίζει ο Λόγος, δεν οριοθετείτε όπως του Hobbes.
Το δικαίωμα της αντίστασης στον Locke δεν είναι μια ύστατη λύση, αλλά μια βασική αρχή της θεωρίας του. Η κυβέρνηση δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά ένα όργανο εξυπηρέτησης του λαού. Αν αυτή δεν καταφέρει να υπηρετήσει το σκοπό της, αν περιφρουρεί τα φυσικά δικαιώματα της ελευθερίας, της ισότητας, της ζωής και της ιδιοκτησίας, οι πολίτες έχουν το ηθικό καθήκον και δικαίωμα να την ανατρέψουν. Αυτή η θέση, μπορούμε να σημειώσουμε, ότι αποτέλεσε ίσως και τη θεωρητική βάση για τις μεγάλες επαναστάσεις της νεοτερικότητας, όπως η Αμερικανική και η Γαλλική.
Η διαφορά των δύο στοχαστών αντανακλά δύο διαφορετικές αντιλήψεις για την πολιτική εξουσία. Ο Hobbes φοβάται την αναρχία και κρίνει την πολιτική εξουσία αναγκαία για την επιβίωση, ενώ ο Locke βλέπει την εξουσία ως εγγύηση ελευθερίας και τη θεωρεί νόμιμη μόνο όταν προστατεύει τα φυσικά δικαιώματα. Η θεώρηση του πρώτου ίσως να συνεχίζει να επηρεάζει αυταρχικά καθεστώτα, καθώς η σταθερότητα και η τάξη θεωρούνται ανώτερες αξίες από την ελευθερία και τα δικαιώματα των πολιτών, πέραν αυτού της ζωής. Η θεώρηση του δεύτερου έχει καθορίσει τη νεωτερική πολιτική σκέψη, θεμελιώνοντας τη νομιμοποίηση των επαναστάσεων και των κινημάτων πολιτικής ανυπακοής. Η έννοια ότι η κυβέρνηση είναι αναγκαίο να υπόκειται σε διαρκή έλεγχο και ότι οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να ανατρέπουν ένα καταπιεστικό καθεστώς, παραμένει κεντρική στις σύγχρονες δημοκρατίες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- J.Lock (2018), Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως, Δοκίμια με θέμα την αληθινή αρχή, την έκταση και τον σκοπό της πολιτικής εξουσίας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
- T.Hobbes (1989), Λεβιάθαν (Πρώτος Τόμος), Ύλη μορφή και εξουσία μιας εκκλησιαστικής λαϊκής πολιτικής κοινότητας, Αθήνα, Εκδόσεις ΓΝΩΣΗ
- Α.Στυλιανού (2013), Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου από τον Γκρότιους στο Ρουσσώ, Εκδόσεις ΠΟΛΙΣ
