Της Αλεξίας Κυριαζοπούλου,
Η σφαγή της Τσαριτσάνης, στις 12 Μαρτίου 1943, αποτελεί μία από τις πιο τραγικές σελίδες της ελληνικής ιστορίας κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Η μικρή αυτή κωμόπολη του νομού Λάρισας, γνωστή για την πλούσια πολιτιστική και βιοτεχνική της παράδοση, βρέθηκε στο στόχαστρο των ιταλικών στρατευμάτων κατοχής λόγω της ενεργού συμμετοχής των κατοίκων της στην Εθνική Αντίσταση. Η Τσαριτσάνη, χτισμένη στις δυτικές απολήξεις του κάτω Ολύμπου, υπήρξε σημαντικό βιοτεχνικό και πνευματικό κέντρο από την εποχή της Τουρκοκρατίας. Με πληθυσμό που έφτανε τους 7.000 κατοίκους κατά τον 17ο και 18ο αιώνα, ανέπτυξε βιοτεχνίες σαπουνιού και άλλων προϊόντων επιπλέον, η ύπαρξη Γυμνασίου (Οικονόμειος σχολή) και Βιβλιοθήκης μαρτυρούν την πνευματική άνθηση της περιοχής. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, η Τσαριτσάνη έγινε κέντρο αντιστασιακής δράσης.
Τον Αύγουστο του 1942, ιδρύθηκε η πρώτη ομάδα ανταρτών του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ) από 12 Τσαριτσανιώτες μαχητές. Η ραγδαία εξάπλωση του κινήματος του ΕΑΜ στην περιοχή οδήγησε σε σύσσωμη συμμετοχή των κατοίκων στον αγώνα κατά των κατακτητών. Οι Ιταλοί πληροφορούμενοι από τους ντόπιους δωσίλογους τη δράση αυτή έβαλαν στο στόχαστρο την Τσαριτσάνη. Αρχικά στις 17 Νοεμβρίου 1942, διέταξαν την απαγόρευση κυκλοφορίας όλων των κατοίκων της Τσαριτσάνης μετά την δύση του ηλίου. Κάθε παραβάτης θα εκτελούνταν επί τόπου άνευ προειδοποίησης. Αργότερα, στις 12 Μαρτίου 1943, 24 ημέρες μετά την καταστροφή του Δομενίκου, τα ιταλικά στρατεύματα, συνοδευόμενα από ντόπιους συνεργάτες, επιτέθηκαν στην Τσαριτσάνη.
Η επιχείρηση είχε στόχο την καταστολή της αντιστασιακής δράσης και την τιμωρία των κατοίκων για τη στήριξή τους στον ΕΛΑΣ. Οι κάτοικοι της Τσαριτσάνης ήταν σκορπισμένοι στα χωράφια, το ιταλικό ιππικό επιτίθεται στους ανυποψίαστους κατοίκους, τέσσερις πέφτουν νεκροί από τις σφαίρες και πολλοί άλλοι καρφώθηκαν από τις λόγχες του ιππικού που τους καταδίωκαν. Αρκετοί διέφυγαν προς τον Όλυμπο και σώθηκαν καθώς πληροφορήθηκαν από τον φύλακα του παρατηρητηρίου που είχαν στήσει, Θωμά Πετρούλη για την επιδρομή των Ιταλών. Στο μεταξύ, ισχυρή τεθωρακισμένη φάλαγγα κατευθύνθηκε προς την Τσαριτσάνη μαζί με μια «λεγεώνα» του Βλάχου πράκτορα των Ιταλών και Ρουμάνων Αλκιβιάδη Διαμαντή, με αποτέλεσμα να περικυκλώσουν την πόλη από τα δυτικά. Δεν υπήρχε πια καμία δίοδος ή έξοδος. Φτάνοντας στο χωριό, οι Ιταλοί διέταξαν να χτυπήσουν τις καμπάνες για να συγκεντρωθούν όλοι οι κάτοικοι στην κεντρική πλατεία της πόλης. Εκεί, ο φασίστας φρούραρχος Αντόνιο Βάλι τους διαβεβαίωσε μέσω του αντιπροέδρου της κοινότητας Πέτρου Δημοβέλη πως δεν θα πάθουν τίποτα. Μια άνανδρη υπόσχεση. Δεν πέρασε πολύ ώρα μέχρι να φανούν οι πραγματικές τους προθέσεις, πρώτος εκτελέστηκε ο Ιωάννης Σαπουνάς, ο οποίος είχε προσπαθήσει να διαφύγει, μια φωνή από το πλήθος ακούστηκε να λέει «Για κουμουνιστές ψάχνετε; Τον έχετε μπροστά σας». Αν και αρχικά αποφασίστηκε να αφεθεί ελεύθερος, τελικά εκτελέστηκε δημόσια μπροστά στο συγκεκριμένο πλήθος και το πτώμα του ρίχθηκε στο ποτάμι.
Στη συνέχεια, έδωσαν εντολή τα γυναικόπαιδα να μεταφερθούν στην Ελλασόνα και να μην επιστρέψουν ποτέ ξανά, μετά από μια σύντομη σύσκεψη απομάκρυναν από τον τόπο της εκτέλεσης δέκα άντρες μεταξύ των οποίων, γέροντες και καθηγητές του γυμνασίου. Πέρασαν περίπου σαράντα λεπτά, όταν μπροστά από την γραμμή των αιχμάλωτων ανδρών, οι Ιταλοί στρατιώτες στήνουν τα πολυβόλα, 45 άνθρωποι εκτελέστηκαν εν ψυχρώ σε μια προσπάθεια εκφοβισμού και παραδειγματισμού. Ανάμεσα στους εκτελεσθέντες υπήρχαν και δύο ανάπηροι του αλβανικού μετώπου ο Νικόλαος Βίτκος και ο Ευάγγελος Λιόντας. Ένας μόνο διασώθηκε σκεπασμένος από τα πτώματα άλλων, το όνομα του οποίου ήταν Γιάννης Ζαρζώνης. Στη συνέχεια, οι Ιταλοί στρατιώτες λεηλάτησαν και έκαψαν σχεδόν τα μισά από τα σπίτια και κατέστρεψαν μεγάλο μέρος της κωμόπολης. Τα πτώματα έμειναν άταφα για δύο ολόκληρες μέρες στην πλατεία της πόλης κάτω από τον πλάτανο. Το κακό όμως δεν σταμάτησε εκεί, τον Αύγουστο του 1944, οι Γερμανοί αυτή την φορά, εκτέλεσαν άλλους επτά κατοίκους και πυρπόλησαν τα εναπομείναντα σπίτια. Έκαψαν το ιστορικό Γυμνάσιο, διασώθηκε όμως, η λεγόμενη βιβλιοθήκη του Οικονόμου, με χειρόγραφα και βιβλία μεγάλης αξίας, χάρη στην προνοητικότητα του Συμβουλίου της ΕΠΟΝ του χωριού, αφού πρόλαβαν και έκρυψαν τα βιβλία στο οστεοφυλάκιο της εκκλησίας της Παναγίας.
Η σφαγή της Τσαριτσάνης είχε βαθύ αντίκτυπο στην τοπική κοινωνία. Η απώλεια ανθρώπινων ζωών και η καταστροφή περιουσιών προκάλεσαν ανείπωτο πόνο στους επιζώντες. Ωστόσο, αντί να κάμψει το ηθικό των κατοίκων, η θηριωδία αυτή ενίσχυσε την αποφασιστικότητά τους να συνεχίσουν τον αγώνα κατά των κατακτητών. Η Τσαριτσάνη αναδείχθηκε σε σύμβολο αντίστασης, με τους κατοίκους της να συμμετέχουν ενεργά σε μεταγενέστερες αντιστασιακές ενέργειες. Η θυσία των 52 συνολικά δολοφονημένων, τιμάται μέχρι σήμερα, με εκδηλώσεις μνήμης και αφιερώματα που διατηρούν ζωντανή την ιστορική μνήμη. Η σφαγή της Τσαριτσάνης αποτελεί μια από τις πολλές τραγικές στιγμές της ελληνικής ιστορίας κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Αναδεικνύει τη βαρβαρότητα των κατακτητών, αλλά και το αδούλωτο πνεύμα των Ελλήνων που αγωνίστηκαν για την ελευθερία τους. Η μνήμη αυτών των γεγονότων παραμένει ζωντανή, υπενθυμίζοντας τις θυσίες που έγιναν για την ανεξαρτησία και την αξιοπρέπεια της χώρας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Συλλογικό έργο (1989), Η Τσαριτσάνη (επιμ. Γιάννης Αθ. Αδάμου), Τσαριτσάνη: Κοινότητα Τσαριτσάνης
- Η σφαγή και η πυρπόληση της Τσαριτσάνης (12 Μάρτη του 1943), ethnikiantistasi.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η συμβολή της Τσαριτσάνης στην Αντίσταση και τον ΔΣΕ, rizospastis.gr, διαθέσιμο εδώ
- Τσαριτσάνη, greekholocausts.gr, διαθέσιμο εδώ
