Του Γιάννη Μπότσα,
Η περίοδος της στρατιωτικής δικτατορίας στην Ελλάδα (1967-1974) αποτελεί μία από τις πιο πολυσυζητημένες περιόδους. Έχουν επικρατήσει διάφοροι μύθοι για τα πεπραγμένα της εποχής, σε μια προσπάθεια είτε ανύψωσης είτε καταδίκης του καθεστώτος. Με το παρόν άρθρο, θα προσπαθήσουμε να ρίξουμε «φως» στην οικονομική πολιτική αυτής της περιόδου, λαμβάνοντας υπόψη στοιχεία πριν και κατά τη διάρκεια της δικτατορίας.
Μακροοικονομική Πορεία
Σε επίπεδο πραγματικού κατά κεφαλήν ΑΕΠ, παρατηρούμε μια διαχρονική άνοδο από το τέλος του Εμφυλίου και ύστερα, η οποία φαίνεται να κάμπτεται γύρω στο 1973. Σε επίπεδο ανάπτυξης, η οικονομία, που μέχρι το 1967 παρουσίαζε ετήσιους ρυθμούς άνω του 6,5%, εμφάνισε σταδιακή μείωση μέχρι το 1974. Η αρχική σταθερότητα διατηρήθηκε προσωρινά λόγω της δυναμικής της προηγούμενης δεκαετίας. Ωστόσο, από το 1970 και έπειτα, η ανεξέλεγκτη πιστωτική πολιτική οδήγησε σε υπερπληθωρισμό, ο οποίος έφτασε το 15% το 1973, ενώ το ισοζύγιο πληρωμών παρουσίαζε έντονα ελλείμματα. Η άνοδος του πληθωρισμού είχε και διεθνή αίτια, όπως οι υποτιμήσεις του δολαρίου, η κατάρρευση του συστήματος σταθερών ισοτιμιών του Bretton Woods, αλλά και η πετρελαϊκή κρίση.
Η υπερβολική πιστωτική επέκταση, ύψους 20% ετησίως σε συγκεκριμένους κλάδους, στόχευε στη στήριξη της συνολικής ζήτησης, αλλά οδήγησε σε στρεβλώσεις. Το χρέος αυξήθηκε από 32 δισ. δραχμές το 1967 σε 94 δισ. δραχμές το 1973. Οι κοινωνικές ανισότητες διευρύνθηκαν, με το πλουσιότερο 10% του πληθυσμού να ελέγχει το 29% του εθνικού εισοδήματος κατά τα πρώτα χρόνια της δικτατορίας. Παρ’ όλα αυτά, όπως φαίνεται, υπήρξε ραγδαία μείωση της ανεργίας, η οποία ενισχύθηκε και από τη μετανάστευση Ελλήνων στο εξωτερικό, κυρίως στη Γερμανία.
Η δικτατορία άσκησε επεκτατική μακροοικονομική πολιτική, αυξάνοντας τις δημόσιες δαπάνες με εγγειοβελτιωτικά έργα, όπως το φράγμα στον ποταμό Αλφειό και τα αντιπλημμυρικά έργα στον Αχελώο, ενώ επέκτεινε σημαντικά την ηλεκτροδότηση και την ύδρευση σε όλη την Ελλάδα και υλοποίησε αντίστοιχα έργα οδοποιίας. Δημιούργησε εργατικές κατοικίες (Δραπετσώνα, Καισαριανή, Λάρισα κ.λπ.), φοιτητικές εστίες και ενίσχυσε τις ένοπλες δυνάμεις. Παράλληλα, ίδρυσε οργανισμούς, όπως ο ΟΣΕ, τα ΕΛΤΑ και η ΕΛΒΟ.
Σε πολλούς τομείς, όμως, η δικτατορία φάνηκε διστακτική. Δεν πραγματοποίησε τη μεταρρύθμιση στο ασφαλιστικό που σχεδίαζε, λόγω αντιδράσεων των τραπεζικών υπαλλήλων, ενώ πάγωσε τα σχέδια για δημιουργία ενεργειακού κόμβου στα Μέγαρα, ύστερα από αντιδράσεις της τοπικής κοινωνίας. Ακόμα και σε ένα αυταρχικό καθεστώς, οι «συμμαχίες» με κοινωνικές ομάδες και δρώντες φαίνεται πως παίζουν ρόλο, με το πολιτικό κόστος να είναι υπαρκτό, όπως συμβαίνει και στις δημοκρατίες. Σε αυτό το πλαίσιο, διαγράφηκαν τα μη εξυπηρετούμενα χρέη αγροτών και βιομηχάνων.
Το Αναπτυξιακό Μοντέλο: Βιομηχανία και Τουρισμός
Η πολιτική της δικτατορίας εστίασε στη μεταποίηση, στον τουρισμό και στις δημόσιες επενδύσεις. Η βιομηχανική παραγωγή σημείωσε αύξηση κατά 5% ετησίως, ενώ η πρωτογενής παραγωγή μειώθηκε σημαντικά.
Η στρατηγική επένδυση στον τουρισμό είχε ξεκινήσει ήδη από την εποχή του Σχεδίου Μάρσαλ και συνεχίστηκε από τη δικτατορία των Συνταγματαρχών. Η δεκαετία του 1970 σημαδεύτηκε από την κατασκευή μεγάλων ξενοδοχειακών μονάδων, ωστόσο το 1973, μετά την πετρελαϊκή κρίση, πολλές από αυτές βρέθηκαν με υψηλά χρέη, ενώ η πληρότητα μειώθηκε κατά 30%, οδηγώντας σε πλειστηριασμούς και εγκαταλείψεις.
Στον ενεργειακό τομέα, η προώθηση πετρελαϊκών σταθμών αντί εγχώριων πηγών, όπως ο λιγνίτης, αύξησε την εξάρτηση από τις εισαγωγές πετρελαίου. Οι εισαγωγές πετρελαίου αυξήθηκαν κατά 50% από το 1967 έως το 1973, καθιστώντας την ελληνική οικονομία ιδιαίτερα ευάλωτη.
Διεθνείς Θεσμοί και Απομόνωση
Η δικτατορία οδήγησε την Ελλάδα σε διεθνή απομόνωση. Το 1972, η αναστολή της Συμφωνίας Σύνδεσης με την ΕΟΚ, σε συνδυασμό με την έξοδο από το Συμβούλιο της Ευρώπης, στέρησε τη χώρα από σημαντικές χρηματοδοτήσεις. Η απώλεια πρόσβασης στα κονδύλια της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων στέρησε από τη βιομηχανία κεφάλαια άνω των 100 εκατομμυρίων δολαρίων. Ωστόσο, αυτό ίσως ικανοποίησε πολλούς βιομηχάνους, καθώς καθυστέρησε την έκθεσή τους στον ευρωπαϊκό ανταγωνισμό.
Παράλληλα, η προσπάθεια ανάπτυξης σχέσεων με κράτη του Ανατολικού Συνασπισμού και του Τρίτου Κόσμου είχε περιορισμένα αποτελέσματα. Αν και οι εξαγωγές προς αυτές τις χώρες αυξήθηκαν κατά 10%, δεν κατάφεραν να αντισταθμίσουν την απώλεια των ευρωπαϊκών συνεργασιών.
Συμπεράσματα
Η δικτατορία δεν κατόρθωσε να συνεχίσει το λεγόμενο «ελληνικό οικονομικό θαύμα» της μετεμφυλιακής περιόδου. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, πιθανότατα θα συνέβαινε έτσι κι αλλιώς λόγω των διεθνών συγκυριών και της άρνησης των διοικήσεων να “σπάσουν αυγά”. Η δικτατορία, όπως και οι προηγούμενες δημοκρατικές κυβερνήσεις, φάνηκε διστακτική να προχωρήσει σε βαθιές τομές και συγκρούσεις με κοινωνικές ομάδες.
Φυσικά, το παρόν άρθρο περιορίζεται σε οικονομική ανάλυση, χωρίς να λαμβάνει υπόψη ζητήματα ανελευθερίας, πολιτικών διώξεων και εξοριών, τα οποία επηρέασαν σημαντικά την κοινωνική συνοχή και την εθνική ομοψυχία. Αυτό που μπορούμε να πούμε με σιγουριά είναι ότι η οικονομική πολιτική δεν διαμορφώνεται με συνθηματολογία ούτε με εξαγγελίες, είτε σε μια δικτατορία είτε σε μια δημοκρατία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Τα οικονομικά της δικτατορίας (1967-74) – εισαγωγή, επιμέλεια Νίκος Χριστοδουλάκης, Βουλή των Ελλήνων, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, διαθέσιμο εδώ
- To έργο του Γεωργίου Παπαδόπουλου – Μάνος Χατζηδάκης, εκδόσεις Πελασγός, 2018
- Η Ελληνική πολιτική μετά τον εμφύλιο πόλεμο – Σωτήρης Ρίζας, εκδόσεις Καστανιώτης, 2008
