Του Δημήτρη Νικολάου,
Η Ρωμαϊκή Ιερά Εξέταση ήταν ένας ιδιαίτερος θρησκευτικός και κοινωνικός θεσμός της πρώιμης νεότερης Ευρώπης και η κατανόηση των στόχων της, του τρόπου λειτουργίας της και των χαρακτηριστικών της είναι ένα πολύπλοκο ζήτημα που αξίζει να αναδειχθεί. Πιο συγκεκριμένα, η Ρωμαϊκή Ιερά Εξέταση της πρώιμης νεοτερικότητας, θεωρείται ως η πιο «επιεικής» της εποχής της. Ιδρύεται τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1540 και περιορίζεται, όπως υπονοεί και το όνομά της, στον ιταλικό χώρο. Είναι αξιοσημείωτο πως η Ιερή Εξέταση της ιταλικής περιοχής διέφερε από τις άλλες χώρες όπως της Ισπανίας και της Αγγλίας, καθώς ήταν διαφορετική η σχέση τους με την εξουσία: Ο μονάρχης της Αγγλίας ήταν και το ανώτερο άτομο της Εκκλησίας, ενώ και στην Ισπανία κυριαρχούσε η κοσμική εξουσία.
Έτσι, η Ρωμαϊκή Ιερά Εξέταση αποτελούσε ένα όργανο το οποίο μέσα από αμοιβαίους συμβιβασμούς της εκκλησίας και του κράτους εξυπηρετούσε τα συμφέροντα και των δύο. Αυτό, όμως, δε σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι υπήρχε ομογένεια στην Ρωμαϊκή Ιερά Εξέταση, καθώς υπήρχαν κατά τόπους γραφεία σε όλη την Ιταλική χερσόνησο, τα οποία είχαν μια τοπική εξουσία και τις δικές τους τοπικές διαφοροποιήσεις και ανταγωνισμούς ιδιαίτερα σχετικά με την Ρώμη, ενώ η Βενετία αποτελεί μια διαφορετική οντότητα ως προς τον τρόπο λειτουργίας της δικής της Ιερής Εξέτασης, που ήταν και η πιο ενεργή.
Ο Πάπας Παύλος Γ’ δημιούργησε μια σύνοδο, αποτελούμενη από καρδιναλίους και αξιωματούχους, σκοπεύοντας στην τήρηση της ακεραιότητας της πίστης, μαζί με την εξέταση ψεύτικων δογμάτων. Το σώμα αυτό, γνωστό ως η Σύνοδος της Ιερής Έδρας ή Σύνοδος για το Δόγμα της Πίστης, που ήταν κομμάτι της Ρωμαϊκής Κούριας, επέβλεπε τα τοπικά παραρτήματα. Τα γεγονότα της Μεταρρύθμισης επηρέασαν τον καθολικισμό, κλόνισαν την πίστη στην απόλυτη εξουσία στην καθολική εκκλησία και στον Πάπα. Αν και πριν από την Μεταρρύθμιση υπήρχε ανάγκη για αλλαγή, αυτή λειτούργησε ως απαραίτητη πλέον ώθηση για μια Καθολική Μεταρρύθμιση ή Αντιμεταρρύθμιση στο πλαίσιο της οποίας λειτουργεί η Ρωμαϊκή Ιερά Εξέταση.
Συνεπώς, ο πρώτος στόχος της ήταν η προστασία της καθαρότητας του δόγματος από παρεκκλίσεις. Για αυτό το λόγο, είναι λογικό πως τουλάχιστον τις πρώτες δεκαετίες της λειτουργίας της, οι περισσότερες υποθέσεις του δικαστηρίου αφορούσαν τον προτεσταντισμό και τις διώξεις προτεσταντών ή ακόμα και πιθανούς υποστηρικτές. Επιπλέον, ήταν συχνός ο έλεγχος και οι διώξεις Εβραίων, τους οποίους υποψιάζονταν οι γείτονες τους ότι δεν εκχριστιανίστηκαν. Άλλα καθήκοντα ήταν η πάταξη της ψευδοαγιοσύνης, των δεισιδαιμονιών, της βλασφημίας και η απαγόρευση ή λογοκρισία κείμενων που θεωρούταν πως δεν συνάδουν με την ορθόδοξη πίστη. Όμως, είχε και γραφειοκρατικά καθήκοντα όπως η οικονομική διαχείριση, η επιτήρηση αλλοδαπών και η διεκπεραίωση αλληλογραφίας.
Στις μετέπειτα δεκαετίες της λειτουργίας της και συγκεκριμένα στην δεκαετία του 1580, επίκεντρο πλέον δεν έχει τόσο ο προτεσταντισμός όσο η δίωξη της μαγείας και των μαγισσών, ιδιαίτερα στην Βενετία. Οι «μάγισσες» (στην πλειοψηφία ήταν γυναίκες), ήταν συνήθως μόνες, φτωχές γυναίκες που για να επιβιώσουν ασκούσαν την μαγεία σαν επάγγελμα, αναπτύσσοντας έτσι ένα τοπικό δίκτυο αποτελούμενο από τους γείτονές τους. Αυτό που ενδιέφερε περισσότερο την Ιερή Εξέταση ήταν πως στις τελετές τους χρησιμοποιούσαν χριστιανικά σύμβολα και πρακτικές. Αυτό ήταν απαράδεκτο καθώς η Εκκλησία διεκδικεί το «μονοπώλιο» στην θρησκεία, καθώς επιθυμεί να διατηρήσει την ακεραιότητα του καθολικού δόγματος που ήδη κλονίζεται από παρεκκλίσεις και ιδιαίτερα, όπως αναφέρθηκε, από τον προτεσταντισμό.
Πάντως, για όλα τα αδικήματα που αναφέραμε μέχρι στιγμής υπήρχαν ποίκιλες τιμωρίες που διέφεραν ανάλογα με ορισμένους παράγοντες όπως το μέγεθος της αμαρτίας. Έτσι, υπήρχαν λιγότερο αυστηρές ποινές όπως ο περιορισμός στο σπίτι, προσευχές και δημόσιος εξευτελισμός αλλά και πιο αυστηρές όπως η φυλάκιση και η θανατική ποινή, που γενικά ήταν πιο σπάνια και για τους αμετανόητους.
Σε αυτό το σημείο, για να κατανοήσουμε περισσότερο τον τρόπο λειτουργίας της Ρωμαϊκής Ιερής Εξέτασης, αξίζει να αναφερθούμε σε δύο συγκεκριμένες περιπτώσεις. Πρώτα από όλα, είναι η πιο γνωστή υπόθεση του Γαλιλαίου Γαλιλέι, σημαντικός μαθηματικός, αστρονόμος και φιλόσοφος, του οποίου οι επιστημονικές θεωρίες, ιδιαίτερα για το ηλιοκεντρικό σύστημα, τον έφεραν αντιμέτωπο με την Ιερή εξέταση ως αιρετικό. Τελικά, όμως απέφυγε μια αυστηρή ποινή όπως η ισόβια φυλάκιση ή θανάτωση. Από την άλλη μεριά, έχουμε την αξιόλογη περίπτωση του μυλωνά Μενόκκιο που ζούσε στο Φρίουλι, ο οποίος είχε μια ξεχωριστή εμπειρική κοσμοθεωρία, στην οποία η δημιουργία του κόσμου ταυτίζεται με την διαδικασία παραγωγής τυριού.
Η ιδιαίτερη κοσμοαντίληψη του Μενόκκιο είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων της εποχής του και της καταγωγής του, αν και είναι δύσκολο να προσδιοριστεί πόση ακριβώς επιρροή είχαν. Τελικά και ο αντικληρικισμός του, αλλά κυρίως η προσκόλληση σε αυτήν την ακραία ανορθόδοξη-αιρετική κοσμοθεωρία του, τον οδήγησαν σε πολλές δίκες και ανακρίσεις με την βενετική Ιερά Εξέταση και στο τέλος οδηγήθηκε στον θάνατο καθώς δεν μετανοούσε.
Συνεπώς, η Ρωμαϊκή Ιερά Εξέταση στόχευε να φέρει τους αιρετικούς πίσω στον καθολικισμό κι όχι απαραίτητα να τους εκτελέσει, οι ποινές της ήταν κυρίως πνευματικές και δίωκε προτεστάντες και αποκλίνουσες πρακτικές σε αντίθεση με μαζικές διώξεις και θανατώσεις μη Χριστιανών, όπως συνέβαινε σε άλλες Ιερές Εξετάσεις της εποχής. Η Ρωμαϊκή Ιερά Εξέταση δεν ήταν απλώς ένα όργανο καταστολής. Ήταν η αντανάκλαση ενός κόσμου που αγωνίζονταν για να διατηρήσει την ενότητά του απέναντι στις ραγδαίες αλλαγές της εποχής.
Ανάμεσα στην πίστη και τη γνώση, στην εξουσία και την αμφισβήτησή της, αποτέλεσε το όριο ανάμεσα στο αποδεκτό και το αιρετικό, όχι μόνο για τη θρησκεία, αλλά και για την ίδια την ανθρώπινη σκέψη. Οι δίκες, οι ποινές και οι διώξεις δεν ήταν μόνο μέτρα επιβολής αλλά και καθρέφτης μιας κοινωνίας που αγωνιζόταν να ορίσει την αλήθεια της ενίοτε με κόστος την ελευθερία και τη ζωή όσων δεν μετανοούσαν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- R. Blackwell (2006), Behind the Scenes at Galileo’s Trial, Notre Dame: University of Notre Dame Press
- L. Carter (1995), Lindberg:The europeen reformations, εκδ. Blackwell
- G. Schwerhoff (2010), Η ιερά εξέταση, Διώξεις αιρετικών κατά τον Μεσαίωνα και τους νεότερους χρόνους, Αθήνα: εκδ: Βιβλιοπωλείον της Εστίας
- C. Ginburg (2008), Το τυρί και τα σκουλήκια, Ο κόσμος ενός μυλωνάτου 16ου αιώνα, Αθήνα: εκδ. Αλεξάνδρεια
- Ιστορία της Βενετίας και της βενετικής αυτοκρατορίας 11ος-18ος αι., repository.kallipos.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η μαγεία στην Ευρώπη 15ος-18ος αι., repository.kallipos.gr, διαθέσιμο εδώ
