Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Το βιβλίο του James C. Scott «Η τέχνη του να μην κυβερνιέσαι: Μια αναρχική ιστορία της ορεινής Νοτιοανατολικής Ασίας» αποτελεί μια πρωτοποριακή μελέτη της ζωής και των στρατηγικών των πληθυσμών που κατοικούσαν στις ορεινές περιοχές της Νοτιοανατολικής Ασίας, γνωστή ως Ζόμια. Η Ζόμια είναι ένας όρος που κέρδισε έδαφος στη γεωγραφία και τις ιστορικές σπουδές τα τελευταία χρόνια. Αναφέρεται στην εκτεταμένη ορεινή ζώνη της Νοτιοανατολικής Ασίας, που περιλαμβάνει περιοχές με υψόμετρο άνω των 300 μέτρων. Αυτή η περιοχή καλύπτει πέντε κράτη (Βιετνάμ, Καμπότζη, Λάος, Ταϊλάνδη και Βιρμανία) και τέσσερις επαρχίες της νότιας Κίνας (Γιουνάν, Γκουιτζόου, Γκουαγκσί και μέρος του Σίτσουαν), εκτείνοντας συνολικά σε περίπου 2,5 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα. Περίπου εκατό εκατομμύρια άνθρωποι ζουν εκεί, αποτελώντας ένα εξαιρετικά ποικιλόμορφο μωσαϊκό μειονοτικών πληθυσμών, με διαφορετικές εθνοτικές και πολιτισμικές ταυτότητες.
Ιστορικά, η Ζόμια λειτούργησε —και συνεχίζει σε κάποιο βαθμό να λειτουργεί— ως μια «ζώνη συντριβής» για την κρατική εξουσία, παρόμοια με περιοχές όπως ο Καύκασος και τα Βαλκάνια. Για περισσότερο από δύο χιλιετίες, αυτή η δύσβατη ζώνη προσέφερε καταφύγιο σε διαδοχικά κύματα προσφύγων που εγκατέλειπαν τις πεδινές «ρυζοκαλλιεργητικές» κοινωνίες εξαιτίας πολέμων, δουλεμπορικών επιδρομών, επιδημιών και καταναγκαστικής εργασίας. Η απομόνωση αυτών των κοινοτήτων συνέβαλε στη διαφοροποίηση γλωσσών, εθίμων, θρησκειών και ταυτοτήτων, καθιστώντας την περιοχή ένα πολύπλοκο πολιτισμικό μωσαϊκό.
Ο Scott ανατρέπει την παραδοσιακή κρατικοκεντρική αφήγηση, υποστηρίζοντας ότι αυτές οι κοινότητες δεν έμειναν απλώς στο περιθώριο των κρατών, αλλά αντιστάθηκαν ενεργά στην ενσωμάτωση, προσαρμόζοντας τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές τους πρακτικές για να παραμείνουν ανεξάρτητες. Όπως αναφέρεται και στο οπισθόφυλλο του βιβλίου «Την επίσημη ιστορία την αφηγούνται τα κράτη· η Τέχνη του να μην κυβερνιέσαι είναι ένα είδος αντι-ιστορίας του ανθρώπινου πολιτισμού».
Μια ανατροπή της συμβατικής αφήγησης
Η βασική ιδέα του Scott είναι ότι η Ζόμια λειτουργούσε ως «ζώνη συντριβής», ένα καταφύγιο για όσους διέφευγαν από τη βία, τη φορολογία και την καταναγκαστική εργασία των πεδινών κρατών. Οι κάτοικοι αυτών των περιοχών εφάρμοζαν στρατηγικές «διαφυγής», όπως η μετακινούμενη καλλιέργεια, που δυσκόλευε τη φορολόγηση, και διατηρούσαν προφορικές παραδόσεις για να αποφύγουν τη γραφειοκρατική καταγραφή. Ο Scott προχωρά ακόμη περισσότερο, υποστηρίζοντας ότι ορισμένες κοινότητες ίσως εγκατέλειψαν την παιδεία και τη γραφή ως στρατηγική για να παραμείνουν ανεξάρτητες από τον κρατικό έλεγχο.
Αυτή η αφήγηση, που παρουσιάζει την απάτριδα ως συνειδητή επιλογή και όχι ως ένδειξη καθυστέρησης, αμφισβητεί την ιδέα ότι η κρατική υπόσταση είναι συνώνυμη με την πρόοδο. Οι πρακτικές που περιγράφει ο Scott αποκαλύπτουν ότι τα χαρακτηριστικά των ορεινών κοινοτήτων — η κινητικότητα, η γεωργική ποικιλομορφία και η ισότητα – δεν είναι υπολείμματα ενός παρελθόντος, αλλά σκόπιμες απαντήσεις στην πίεση των κρατών.
Κριτική αποτίμηση
Αν και το βιβλίο είναι καινοτόμο, δε στερείται αδυναμιών. Όπως επισημαίνεται από τους Castryck (2011) και Thompson (2011), η ιδέα ότι οι κοινότητες της Zomia εγκατέλειψαν σκόπιμα τη γραφή βασίζεται περισσότερο σε εικασίες παρά σε ισχυρές αποδείξεις. Επίσης, ο Scott υποβαθμίζει τη δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ των κρατών και των ορεινών περιοχών. Οι πεδινές περιοχές εξαρτώνταν από τους ορεινούς πληθυσμούς για την παροχή προϊόντων, όπως ρητίνες και φαρμακευτικά φυτά, ενώ οι ορεινές κοινότητες συχνά συμμετείχαν στο εμπόριο με τα κράτη. Αυτή η αλληλεξάρτηση υπογραμμίζει ότι οι σχέσεις μεταξύ κρατών και ορεινών περιοχών ήταν πιο σύνθετες από μια απλή αντίθεση μεταξύ εξουσίας και αντίστασης.
Επιπλέον, ο Scott συχνά επαναλαμβάνει τα επιχειρήματά του, γεγονός που θα μπορούσε να αποφευχθεί με πιο συμπυκνωμένη παρουσίαση. Ωστόσο, η κεντρική ιδέα του βιβλίου — ότι η ιστορία της κρατικής διακυβέρνησης δεν είναι μονόδρομη — παραμένει ισχυρή. Οι ορεινές περιοχές δεν ήταν απλώς περιθωριακές ζώνες, αλλά ενεργές και συνειδητές εναλλακτικές στον κρατικό πολιτισμό.
Η σύνδεση με τα οικονομικά
Το βιβλίο του Scott είναι εξαιρετικά σχετικό για την κατανόηση της οικονομικής συμπεριφοράς εκτός κρατικού πλαισίου. Στον πυρήνα της οικονομίας βρίσκεται η μελέτη της παραγωγής, της διανομής και της κατανάλωσης πόρων. Ο Scott αποδεικνύει ότι η συγκεντρωτική κρατική διακυβέρνηση δεν είναι το μοναδικό ή απαραίτητα βέλτιστο πλαίσιο για την οικονομική οργάνωση. Οι κοινότητες της Ζόμια, με τη «γεωργία διαφυγής» και τα αποκεντρωμένα εμπορικά τους δίκτυα, αποδεικνύουν ότι είναι δυνατόν να αναπτυχθούν ανθεκτικά οικονομικά συστήματα εκτός κρατικής παρέμβασης.
Οι στρατηγικές που χρησιμοποιούσαν οι κοινότητες της Ζόμια για να αποφύγουν τη φορολογία και τον κρατικό έλεγχο μπορούν να προσφέρουν πολύτιμα διδάγματα για τη σημερινή κατανόηση της οικονομικής ανθεκτικότητας και της αντίστασης σε συγκεντρωτικές δομές εξουσίας.
Συμπερασματικές σκέψεις
«Η τέχνη του να μην κυβερνιέσαι» είναι ένα έργο που μας αναγκάζει να επανεξετάσουμε βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις για την πρόοδο, την εξουσία και την αντίσταση. Παρόλο που υπάρχουν κενά στην τεκμηρίωση ορισμένων ισχυρισμών του Scott, η συμβολή του στην αναθεώρηση της κρατικοκεντρικής ιστοριογραφίας είναι ανεκτίμητη. Το βιβλίο μας προσκαλεί να δούμε την ιστορία όχι μόνο από την πλευρά των κρατών, αλλά και από την οπτική εκείνων που συνειδητά επέλεξαν να ζουν ελεύθεροι από αυτά. Σε έναν κόσμο όπου η κρατική εξουσία συνεχίζει να διεισδύει σε κάθε πτυχή της ζωής, οι ιδέες του Scott παραμένουν επίκαιρες και απαραίτητες για την κατανόηση της πολιτικής και της οικονομίας της ελευθερίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Geert Castryck (2011). Review of Scott, James C., The Art of Not Being Governed: An Anarchist History of Upland Southeast Asia. H-Soz-u-Kult, H-Net Reviews, διαθέσιμο εδώ
- Thompson, T. J. (2011). Review of The Art of Not Being Governed: An Anarchist History of Upland Southeast Asia, διαθέσιμο εδώ
