Της Αλεξάνδρας Μαστοράκη,
Εξετάζοντας την αρχαία ελληνική ιστορία, από την γέννηση του μορφώματος των πόλεων – κρατών μέχρι την ανάδειξη της μακεδονικής δυναστείας και την ελληνιστική περίοδο, η Σπάρτη υπήρξε αναμφίβολα μια ιδιάζουσα περίπτωση διεθνούς δρώντος. Η πολιτική της ανέλιξη σε συνδυασμό με το υψηλότατο στρατιωτικό της κύρος είναι χαρακτηριστικά γνωρίσματα της αρχαίας πόλης. Εκείνο, όμως, που την κατέστησε μέχρι και ηγέτιδα δύναμη της Ελλάδας εναντίον της Περσικής απειλής, ήταν η διαχρονική υψηλή στρατηγική της – με τον όρο «υψηλή στρατηγική» εννοείται «η χρήση όλων των διαθεσίμων μέσων ενός κράτους για την επίτευξη των πολιτικών σκοπών του ενόψει πραγματικής ή ενδεχόμενης σύγκρουσης».
Με μια ενδοσκόπηση στην ιστορία, η εκατονταετία 750 με 650 π.Χ. αποτελεί περίοδο – καταλύτη για την ανάδειξη της σπαρτιατικής δυναμικής. Η επέκταση της σπαρτιατικής κυριότητας στη Μεσσηνία και η εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων του Λυκούργου αποτέλεσαν τα βασικά γεγονότα της περιόδου. Γύρω στο 750 π.Χ., η σπαρτιατική επικράτεια εκτεινόταν στην κοιλάδα του Ευρώτα, οριοθετημένη από τις οροσειρές του Πάρνωνα και του Ταϋγέτου. Οι ιμπεριαλιστικές διαθέσεις της Σπάρτης, συστατικό χαρακτηριστικό της πολιτικής της, σήμαιναν επιταγή για εξάπλωση: Η πεδιάδα της Μεσσηνίας ήταν εξαιρετικά εύφορη, γεωγραφικά προσβάσιμη χωρίς ιδιαίτερο κόστος, ενώ μάλιστα δεν αποτελούσε βάση ισχύος για καμία ενοποιημένη πολιτική οντότητα, η οποία θα μπορούσε να θέσει αντίσταση στη σπαρτιατική επέκταση.
Η προσέγγιση απέναντι στη Μεσσηνία ήταν κλιμακούμενης έντασης. Ξεκίνησε με την εγκατάσταση περιοικικών οικισμών στην κοιλάδα του Νέδοντα, ένα πεδίο ασαφούς κυριότητας στη νοτιοανατολική Μεσσηνία από το Σπαρτιάτη βασιλιά Τήλεκλο. Η τακτική αυτή του βασιλιά, σε όρους στρατηγικής, συνίσταται στην «ήσσονα αντίσταση», την αποφυγή δηλαδή της σύγκρουσης με μια παγιωμένη, ισχυρή οντότητα, όπως το συνεχώς αναπτυσσόμενο Άργος. Ο Βρετανός ιστορικός Liddell Hart παρατήρησε ότι οι ενέργειες του Τήλεκλου εντάσσονταν σ’ ένα πεδίο «έμμεσης προσέγγισης» του αντιπάλου: ο βασιλιάς, που αποσκοπούσε στην εκμετάλλευση του ουδέτερου πεδίου πλησίον του στρατηγικού στόχου, απέφυγε ένα άμεσο πλήγμα στο κέντρο βάρους του αντιπάλου, εν προκειμένω στη Στενύκλαρο, τον πυρήνα της Μεσσηνιακής ηγεμονίας. Η κίνησή του ήταν σαφώς ορθολογική, καθώς οι σπαρτιατικοί πόροι δεν θα υποστήριζαν κάποια δυναμικότερη ή ακόμη και ευρύτερη επέκταση, ενώ μάλιστα η διεθνής σπαρτιατική αίγλη βρισκόταν εν τη γενέσει της. Μια λελογισμένη εδαφική διεύρυνση, χωρίς υπέρβαση των προσεγγίσιμων γεωγραφικά ορίων, υποσχόταν ανάπτυξη της σπαρτιατικής κοινωνίας, αύξηση του πληθυσμού και της παραγωγικότητας και άρα, μεγέθυνση των δυνατοτήτων επιπλέον επέκτασης.
Επιστρέφοντας στην αφήγηση, οι Μεσσήνιοι αντελήφθησαν κάποια στιγμή την πρακτική του Τήλεκλου και προέβησαν στη δολοφονία του, σ’ ένα ιερό της Αρτέμιδος στο μεταίχμιο Μεσσηνίας και Λακωνίας, όπου πραγματοποιούνταν ετησίως εορτασμοί προς τιμήν της θεάς. Ο φόνος λειτούργησε ως καταλύτης για την εξέλιξη της ιστορίας: Πυροδότησε την άμεση αντίδραση των Σπαρτιατών, οι οποίοι προχώρησαν σε πολεμική σύρραξη. Ο Α’ Μεσσηνιακός Πόλεμος ήταν πλέον γεγονός.
Αναφορικά με τα αίτια του πολέμου, αυτά σε γενικές γραμμές αναλύθηκαν, αλλά είναι σημαντικό να εξεταστούν οι εκδοχές αμφοτέρων των αντιπάλων. Η μεν σπαρτιατική πλευρά, προβάλλοντας τις ύψιστες κοινωνικές και θρησκευτικές αρχές της, απέδωσε την πολεμική πρωτοβουλία στην ατιμωτική δολοφονία του βασιλιά Τήλεκλου, ο οποίος έλαβε μάλιστα χώρα σε ιερό τόπο. Οι δε Μεσσήνιοι υποστήριξαν ότι οι επεκτατικές βλέψεις των Σπαρτιατών είχαν γίνει αντιληπτές, ενώ μάλιστα στα σπαρτιατικά σχέδια συμπεριλαμβανόταν η δολοφονία Μεσσηνίων ηγεμόνων κατά τη διάρκεια της εορτής της Λιμνάτιδος Άρτεμις. Η μεσσηνιακή εκδοχή φαίνεται ρεαλιστικότερη, ενώ υποστηρίζεται και από τον Παυσανία που καλύπτει ιστορικά τη συγκεκριμένη περίοδο.
Ο πόλεμος διήρκησε 20 χρόνια, πιθανώς από το 735 μέχρι το 715 π.Χ. Η σπαρτιατική ισχύς, αυτή τη φορά ακολουθώντας άμεση προσέγγιση, έθεσε ως αντικειμενικό στόχο τον έλεγχο της Στενύκλαρου, του κέντρου βάρους των αντιπάλων. Πραγματοποίησαν αιφνιδιαστική έφοδο στην Άμφεια, ενώ κατόρθωσαν την απομάκρυνση των Μεσσηνίων από τη Στενύκλαρο. Οι εκδιωγμένοι οχυρώθηκαν στο όρος Ιθώμη, όπου και μπόρεσαν να προβάλλουν μακρόχρονη αντίσταση. Ο Μεσσήνιος βασιλιάς, ωστόσο, σκοτώθηκε, οπότε ο νέος βασιλιάς Αριστόδημος κατεύθυνε στράτευμα επίθεσης εναντίον των Σπαρτιατών. Το αποτέλεσμα ήταν μια προσωρινή υποχώρηση των κατακτητών προς τη βάση τους. Αυτό, όμως, δεν εμπόδισε την ευνοϊκή έκβαση του πολέμου για τους Σπαρτιάτες, αφού εν τέλει κατόρθωσαν να ανακάμψουν, να καταστείλουν τη μεσσηνιακή αντίσταση και να θέσουν τη Στενύκλαρο υπό σπαρτιατική ηγεμονία.
Αμάχητο τεκμήριο για τη σπαρτιατική κυριαρχία στην περιοχή αποτελεί η εγκαθίδρυση του θεσμού της ειλωτίας εις βάρος των κατεκτημένων. Οι υπόλοιπες μεσσηνιακές περιοχές δεν επέδειξαν προθυμία να δράσουν κατά του νέου ηγεμόνα που εγκαταστάθηκε πλησίον τους, παρά ακολούθησαν την «τακτική του κατευνασμού», καθώς αισθάνονταν την υπολειπόμενη θέση τους έναντι στη Σπάρτη, αλλά και το γεγονός ότι μια πιθανή εξέγερσή τους θα ισοδυναμούσε με αυτοκαταστροφή, δίνοντας βήμα στη Σπάρτη να προσθέσει στη σφαίρα κυριαρχίας.
Στην πραγματικότητα, ο πρώτος πόλεμος και η κατάκτηση της Στενύκλαρου θα σήμαινε μακροπρόθεσμα πηγή σημαντικών αναταραχών, πέρα από τα πλεονεκτήματα που αποκόμισαν από τη νίκη τους. Η διακρατική διαμάχη μεταξύ Σπάρτης και Μεσσηνίας επρόκειτο να φουντώσει και να μετεξελιχθεί σ’ ένα σημαντικό εμπόδιο για τη μετέπειτα πορεία ανέλιξης της Σπάρτης, καθώς οι επαναστάσεις των ειλώτων θα διασπούσαν την προσοχή και την ενέργεια τους απ’ άλλα εξωτερικά ζητήματα ή απειλές. Παρόλα αυτά, η κατάκτηση που θα παγιωνόταν ευρέως αργότερα, δεν έπαψε να αποτελεί το εναρκτήριο βήμα για την εξύψωση του σπαρτιατικού ηγεμονικού προφίλ διεθνώς, παράμετρος που συνέβαλε στη μακροζωία της, ως μεγάλης δύναμης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κ. Κολιόπουλος (2001), Η Υψηλή Στρατηγική της Αρχαίας Σπάρτης, εκδόσεις Ποιότητα
- Ulrich Wilcken (2015), Αρχαία Ελληνική Ιστορία, Θεσσαλονίκη: εκδ. Δέσποινα Κυριακίδη
- Α’ Μεσσηνιακός Πόλεμος – Η θεμελίωση της σπαρτιατική κυριαρχίας, cognoscoteam.gr, διαθέσιμο εδώ
- Περί Μεσσηνιακών Πολέμων, aristomenismessinios.blogspot.com, διαθέσιμο εδώ
