Της Χριστίνας Σεφθελή,
Η πολιτική κατάσταση στην Ευρώπη πριν την επικράτηση του Φασισμού
Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Γερμανία ήταν γνωστή ως Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Αποδυναμωμένη λόγω των σκληρών μέτρων που επέβαλαν οι νικητές εις βάρος της κι επιπλέον υπέφερε από το οικονομικό κραχ του 1929. Η Ιταλία, μπορεί να ήταν από τις νικήτριες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά ένιωθε, ότι αδικήθηκε από το μοίρασμα των εδαφών της Αντάντ, καθώς δεν πραγματοποιήθηκαν αλυτρωτικές βλέψεις της (π.χ. Δαλματία). Σε συνδυασμό με την οικονομική κρίση, που ξέσπασε το 1929, η Ιταλία αντιμετώπισε οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Αυτά, αργότερα θα αποτελέσουν το έναυσμα για την άνοδο του φασισμού στην Ιταλία και του ναζισμού στη Γερμανία αντίστοιχα.
Στην Ισπανία, στην Αυστρία, στην Ουγγαρία και στη Ρουμανία, αποκτά μεγάλη δύναμη ο σοσιαλισμός κι ο κομμουνισμός. Οι δυνάμεις της δεξιάς κι οι φασιστικές δυνάμεις βλέπουν ως απειλή την άνοδο αυτή κι ως αποτέλεσμα προέκυψε η σύγκρουση μεταξύ πολιτικών ιδεολογιών. Οι ιδεολογικές συγκρούσεις αυτές, κορυφώθηκαν με διάφορους τρόπους, όπως την προπαγάνδα και, στην περίπτωση της Ισπανίας, ο Ισπανικός Εμφύλιος (1936-1939).
Εντωμεταξύ, την ίδια περίοδο, η Κροατία ήταν τμήμα της Γιουγκοσλαβίας κι οι Κροάτες εθνικιστές οραματίζονταν μια ανεξάρτητη και «Μεγάλη Κροατία». Οι τρομοκρατικές επιθέσεις του κινήματος των Ούστασε εναντίον της Γιουγκοσλαβίας λογοδοτούσαν στο όνομα του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.
Τα είδη του φασισμού κι η εξάπλωσή του
Ο ιταλικός φασισμός του Μπενίτο Μουσολίνι αποτελεί ένα είδος ριζοσπαστικού εθνικισμού. Τα κύρια χαρακτηριστικά του περιλαμβάνουν τη λατρεία του κράτους, το σοβινιστικό εθνικισμό, τον εθελοντισμό, το εθνικό μεγαλείο, την οργανική ενότητα, τον φουτουρισμό, τον πραγματιστικό αντισημιτισμό, τον κορπορατισμό, τον ιμπεριαλισμό, τον μιλιταρισμό και τον αντικομμουνισμό. Ο Μουσολίνι στόχευε στην αναβίωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ενώ η λέξη «φασισμός» προέρχεται από το αρχαίο λατινικό “fasces”, που σήμαινε «δέσμη της εξουσίας». Ο κορπορατισμός αποτελεί την ένωση εργατών κι εργοδοτών στο όνομα του έθνους, επιδιώκοντας να καταπολεμήσει την πάλη των τάξεων και να αναβιώνει τις παλιές συντεχνίες.
Ο γερμανικός εθνικοσοσιαλισμός του Αδόλφου Χίτλερ, έχει ομοιότητες με τον φασισμό του Μουσολίνι, αλλά διαφέρει στο γεγονός ότι ο εθνικοσοσιαλισμός του Χίτλερ εστιάζονταν στη θεωρία της Άριας φυλής και στον αντισημιτισμό. Τα κύρια χαρακτηριστικά του εθνικοσοσιαλισμού περιλαμβάνουν τον κοινωνικό δαρβινισμό, τον ρατσισμό, τον αντισημιτισμό, τον αντικομμουνισμό, την ιδεολογία της Volkgemeinschaft (κοινότητα του λαού), τον απολυταρχισμό, τον μιλιταρισμό, τη δέσμευση σε έννοιες όπως «αίμα και γη», την προπαγάνδα και τον μύθο της Άριας φυλής.
Εξαιτίας της επιρροής που ασκούσαν οι δύο αυτές χώρες, το φαινόμενο του φασισμού εξαπλώθηκε και στις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης. Έτσι, η Ουγγαρία θα υιοθετήσει το μοντέλο του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού με το καθεστώς των «Σταυρωτών Βέλών». Αντίθετα, η Αυστρία θα υιοθετήσει το μοντέλο του ιταλικού φασισμού, υπό την ηγεσία του καγκελάριου Ε. Ντόλφους, αλλά θα περιοριστεί σε ένα αυταρχικό καθεστώς.
Την ίδια περίοδο, αναπτύχθηκε επίσης ο θρησκευτικός φασισμός στην Ισπανία και στη Ρουμανία. Στην Ισπανία, ο Φρανθίσκο Φράνκο παρουσιάζονταν από την Ισπανική Εκκλησία ως σταυροφόρος, που πολεμά ενάντια στους άθεους δημοκράτες επαναστάτες, με τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο (1936-1939) να παρουσιάζεται ως σταυροφορία για τη «σωτηρία» της Ισπανίας. Στη Ρουμανία, «η Λεγεώνα του Αρχάγγελου Μιχαήλ», προήγαγε την Ορθοδοξία και προπαγάνδισε ότι θέλει να σώσει τη χώρα από τους «εχθρούς» της πίστης, όπως οι Εβραίοι κι οι κομμουνιστές. Ζούσαν με βάση το πρότυπο ενός «χριστιανού ασκητή πολεμιστή» κι υιοθέτησαν τον εθνικοσοσιαλισμό του Χίτλερ.
Στη Κροατία, ο φασισμός συνδέθηκε με τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, μέσα από το κίνημα των Ούστασε. Η Κροατία ήταν μέρος της Γιουγκοσλαβίας κι οραματιζόταν μια ανεξάρτητη και «Μεγάλη Κροατία», που θα επεκτείνονταν μέχρι και το Βελιγράδι. Ο Άντε Πάβελιτς, παρουσιαζόταν ως Πόγκλαβνικ (ηγέτης), ακολουθώντας το παράδειγμα των Μουσολίνι και Χίτλερ. Το κίνημα των «Ούστασε» είχε θρησκευτικό χαρακτήρα, καθώς ήταν υπέρμαχοι του Καθολικισμού κι ήταν εναντίον των ορθοδόξων Σέρβων, των Εβραίων και των Ρομά. Η ονομασία «Ούστασε» δηλώνει ότι έχει τον χαρακτήρα του εθνικοαπελευθερωτικού πολέμου. Πριν το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Ούστασε, ήταν μια τρομοκρατική οργάνωση, ενώ κατά τη διάρκεια του πολέμου όταν η Γιουγκοσλαβία ήταν κατεχόμενη από τις δυνάμεις του Άξονα, το «ανεξάρτητο» κράτος της Κροατίας της Ούστασε ήταν κράτος-μαριονέτα της ναζιστικής Γερμανίας.
Οι χώρες που έμειναν απρόσβλητες στο φασισμό είναι η Βρετανία, η Γαλλία κι οι Κάτω Χώρες. Αυτό οφείλεται αφενώς στο γεγονός ότι σε αυτές τις χώρες η κοινοβουλευτική δημοκρατία είναι συνώνυμη με τη σταθερότητα αφετέρου, στο ότι οι αξίες του Διαφωτισμού είναι βαθιά ριζωμένες και δεν επηρεάστηκαν ιδιαίτερα από το πνεύμα της fin de siècle.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Σ.Τ. Πέιν (2000), Η Ιστορία του φασισμού 1919-1945, Αθήνα: εκδ. Φιλίστωρ
- Sternhell Zeev (2021), Η Φασιστική Ιδεολογία, εκδ. Έξοδος
- Fascism, britannica.com, διαθέσιμο εδώ
