Της Νικολέτας Παναγιωτοπούλου,
Η έννοια της ευθύνης αποτελεί θεμελιώδες ζήτημα στον νομικό πολιτισμό, καθώς αναδεικνύει την ισορροπία μεταξύ κοινωνικής προστασίας κι ατομικής δικαιοσύνης. Ειδικότερα, στο πλαίσιο του ποινικού κι αστικού δικαίου, η ευθύνη παρουσιάζει έντονο ενδιαφέρον τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο, λόγω των διαφορετικών τους σκοπών, προϋποθέσεων και συνεπειών.
Το ποινικό δίκαιο αποσκοπεί κυρίως στην προστασία της κοινωνικής ειρήνης, ενώ το αστικό επικεντρώνεται στην αποκατάσταση της ζημίας που υφίσταται ένα άτομο. Πιο συγκεκριμένα, η ποινική ευθύνη απορρέει από την παραβίαση ποινικών διατάξεων κι αποσκοπεί στην τιμωρία του δράστη για την προσβολή εννόμων αγαθών συλλογικής σημασίας, όπως η ζωή, η ελευθερία κι η δημόσια τάξη. Κύριο χαρακτηριστικό της είναι η ύπαρξη δόλου ή αμέλειας από την πλευρά του δράστη, καθώς κι η πλήρωση της αντικειμενικής κι υποκειμενικής υπόστασης του εγκλήματος. Αντίθετα, η αστική ευθύνη έχει ως κύριο στόχο την αποκατάσταση της βλάβης που υπέστη συγκεκριμένο πρόσωπο. Στο αστικό δίκαιο, προαπαιτούμενο για τη θεμελίωση ευθύνης είναι η ύπαρξη ζημίας, η οποία συνδέεται αιτιωδώς με την πράξη ή την παράλειψη του υπαιτίου.
Η διαφορά, ωστόσο, στον σκοπό των δύο ειδών ευθύνης αντανακλάται στις επιμέρους προϋποθέσεις και στις διαδικασίες που ακολουθούνται για τη θεμελίωσή τους. Στο ποινικό δίκαιο, το τεκμήριο της αθωότητας αποτελεί βασική αρχή, ενώ η αμφιβολία ερμηνεύεται υπέρ του κατηγορουμένου. Η καταδίκη προϋποθέτει τη βεβαιότητα ότι η πράξη πληροί όλα τα συστατικά στοιχεία του εγκλήματος. Στον αντίποδα, στο αστικό δίκαιο το βάρος απόδειξης φέρει ο ενάγων, ο οποίος πρέπει να αποδείξει την ύπαρξη ζημίας, υπαιτιότητας κι αιτιώδους συνάφειας. Η αποκατάσταση στο πλαίσιο αυτό λαμβάνει τη μορφή χρηματικής αποζημίωσης ή αποκατάστασης σε είδος.
Η διαφοροποίηση της ποινικής από την αστική ευθύνη καθίσταται ιδιαίτερα εμφανής στις περιπτώσεις συνύπαρξης των δύο, όπως συμβαίνει συχνά σε υποθέσεις τροχαίων ατυχημάτων ή ιατρικής αμέλειας. Για παράδειγμα, σε ένα τροχαίο ατύχημα, ο υπαίτιος μπορεί να κριθεί ποινικά υπεύθυνος για ανθρωποκτονία από αμέλεια και ταυτόχρονα αστικά υπεύθυνος για την αποζημίωση των συγγενών του θύματος. Παρά την παράλληλη εφαρμογή, οι δύο ευθύνες λειτουργούν ανεξάρτητα. Η αθώωση σε ποινική δίκη δεν αποκλείει τη στοιχειοθέτηση αστικής ευθύνης, καθώς τα αποδεικτικά πρότυπα διαφέρουν σημαντικά.
Ειδικότερα, η ποινική ευθύνη εστιάζει στη συμπεριφορά του δράστη και στην προστασία του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου. Αντίθετα, η αστική ευθύνη αφορά κυρίως την επανόρθωση της ζημίας που υπέστη το θύμα. Για παράδειγμα, στην περίπτωση ιατρικής αμέλειας, ο γιατρός μπορεί να κριθεί ποινικά υπεύθυνος για την πρόκληση σωματικής βλάβης, αλλά κι αστικά υπεύθυνος για την οικονομική αποκατάσταση του θύματος, ανεξάρτητα από την ποινική του καταδίκη. Η διαφοροποίηση αυτή έχει πρακτικές επιπτώσεις στη νομική διαδικασία. Στο ποινικό δίκαιο, η καταδίκη προϋποθέτει σαφείς αποδείξεις για την πλήρωση των στοιχείων του εγκλήματος, ενώ η ποινή αποσκοπεί στην αποτροπή της επανάληψης της εγκληματικής πράξης. Αντίθετα, στο αστικό δίκαιο, το κύριο μέλημα είναι η αποκατάσταση της οικονομικής και ψυχολογικής ζημίας του θύματος. Για παράδειγμα, σε μια υπόθεση απάτης, ο ποινικός δικαστής εξετάζει αν ο δράστης παραβίασε ποινικές διατάξεις, ενώ ο αστικός δικαστής εστιάζει στο μέγεθος της οικονομικής ζημίας που υπέστη ο ενάγων.
Η παράλληλη ύπαρξη των δύο ειδών ευθύνης δημιουργεί προκλήσεις για τους εφαρμοστές του δικαίου. Ενδεικτικά, η υπερβολική ποινικοποίηση ορισμένων πράξεων μπορεί να οδηγήσει σε σύγχυση μεταξύ ποινικών κι αστικών διαδικασιών. Παράλληλα, η ανεξαρτησία των δύο πεδίων διασφαλίζει την αποτελεσματικότητα της απονομής δικαιοσύνης. Έτσι, ενώ στο ποινικό δίκαιο το κράτος αναλαμβάνει τον ρόλο του κατηγόρου, στο αστικό δίκαιο το θύμα έχει ενεργό ρόλο ως ενάγων. Είναι, επίσης, αξιοσημείωτο ότι η διάκριση μεταξύ ποινικής κι αστικής ευθύνης επηρεάζει τη νομολογία και τη θεωρία. Για παράδειγμα, στην ελληνική νομολογία έχει κριθεί ότι η ποινική ευθύνη για απιστία δεν αποκλείει την αστική ευθύνη για αποζημίωση του ζημιωθέντος. Παράλληλα, στη νομική θεωρία υποστηρίζεται ότι η παράλληλη εφαρμογή των δύο ευθυνών εξυπηρετεί την πληρέστερη προστασία των εννόμων αγαθών.
Συμπερασματικά, η ποινική και η αστική ευθύνη συνιστούν δύο διαφορετικά αλλά συμπληρωματικά εργαλεία για την απονομή της δικαιοσύνης. Η ποινική ευθύνη αποσκοπεί στην προστασία της κοινωνικής ειρήνης, ενώ η αστική επικεντρώνεται στην αποκατάσταση της ζημίας που προκλήθηκε. Κρίσιμη, λοιπόν, καθίσταται η κατανόηση της διαφοράς αυτής για την αποτελεσματική εφαρμογή του δικαίου και την προστασία των δικαιωμάτων των πολιτών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Απόστολος Σ. Γεωργιάδης, Ενοχικό Δίκαιο – Γενικό Μέρος, Εκδόσεις Π. Ν. Σάκκουλα, 2015.
- Ιωάννης Δημ. Κονομόδης, «Σύγκριση των γενικών προϋποθέσεων της αστικής και της ποινικής ευθύνης» , konomodis-law.gr, Διαθέσιμο εδώ
