Του Θεμιστοκλή Καγκέλη,
Η τέχνη και η πολιτική είναι συχνά αλληλένδετες, είτε μας αρέσει είτε όχι, όπως τονίζεται από την πρόσφατη διαμάχη γύρω από τη Συμφωνική Ορχήστρα, Simón Bolívar, της Βενεζουέλας (SBSOV). Πιο συγκεκριμένα, η πολυβραβευμένη Gabriela Montero, μια διάσημη πιανίστρια από τη Βενεζουέλα, προέτρεψε με θέρμη διάφορους μουσικούς οργανισμούς να διακόψουν τους δεσμούς τους με την ορχήστρα, με το σκεπτικό ότι η ορχήστρα έχει επιλεγεί από το καθεστώς του προέδρου Maduro ως εργαλείο προπαγάνδας —ένα είδος «μουσικής πλύσης εγκεφάλου» που αποσπά την προσοχή από την πολιτική και την ευρύτατη ανθρωπιστική κρίση στη Βενεζουέλα.
Ας ξεκαθαρίσουμε την πολυπλοκότητα αυτής της κατάστασης. Επιφανειακά, φαίνεται πως οι επικριτές της συμφωνικής υποστηρίζουν ότι φιλοξενώντας τη SBSOV σε χώρους κύρους, όπως το Barbican του Λονδίνου ή τη Φιλαρμονική του Βερολίνου, η παγκόσμια μουσική κοινότητα κλείνει τα μάτια στα δεινά των απλών Βενεζουελανών. Είναι, όμως, πραγματικά τόσο απλό; Η καρδιά της συζήτησης βρίσκεται στο αν η καλλιτεχνική και κοινωνική αποστολή της ορχήστρας μπορεί —ή πρέπει— να διαχωριστεί από την πολιτική του κράτους που τη χρηματοδοτεί. Σε αυτό το πλαίσιο, είναι σημαντικό να κατανοήσουμε τι αντιπροσωπεύει το El Sistema. Πρόκειται για ένα πρόγραμμα μουσικής εκπαίδευσης, ένα φάρο ελπίδας και μόρφωσης για τη νεολαία της Βενεζουέλας, προοριζόμενο για παιδιά από χαμηλά κοινωνικοοικονομικά υπόβαθρα. Η Συμφωνική Ορχήστρα Simón Bolívar είναι ένα από τα μεγάλα επιτεύγματα του προγράμματος, μιας και το ταλέντο των μουσικών της έχει κερδίσει διεθνή αναγνώριση. Άτομα όπως ο Gustavo Dudamel, ο μαέστρος σούπερ σταρ και άλλοι απόφοιτοι έχουν γίνει σύμβολα του τι μπορεί να πετύχει το πρόγραμμα.
Όμως, τα θετικά σταματούν εδώ. Το El Sistema χρηματοδοτείται και ελέγχεται σε τεράστιο βαθμό από την απολυταρχική κυβέρνηση της Βενεζουέλας, γεγονός που καθιστά δύσκολο τον διαχωρισμό της πολιτιστικής αποστολής του προγράμματος από τις πολιτικές του καταβολές. Επικριτές όπως ο Geoffrey Baker, ο οποίος έγραψε εκτενώς για το El Sistema, το περιγράφουν ως «ουσιαστικά έναν πολιτικό οργανισμό», με βασικά κυβερνητικά στελέχη στο διοικητικό συμβούλιο του. Είναι μια βάσιμη ανησυχία —μπορεί μια οντότητα τόσο μπλεγμένη με ένα καθεστώς που κατηγορείται για εκλογική νοθεία και παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων να παραμείνει πραγματικά ουδέτερη;
Πίσω στην πιανίστριά μας, η θέση της Gabriela Montero είναι ξεκάθαρη. Πιστεύει ότι η διεθνής κοινότητα τεχνών έχει ηθική υποχρέωση να σταθεί ενάντια στην τυραννία. Για αυτήν, το να επιτρέπει στο SBSOV να εμφανιστεί στους εμβληματικούς χώρους της Ευρώπης είναι συνώνυμο με την έγκριση της κυβέρνησης του Μαδούρο. Το επιχείρημα της είναι εύλογο, αφού εδράζεται στην τρομερή κρίση της χώρας της, όπου, μεταξύ άλλων αποτρόπαιων πράξεων του καθεστώτος, φέρεται να συνελήφθησαν περισσότερα από 1.600 άτομα μετά από μια μετεκλογική καταστολή. Η έκκλησή της προς τους υποστηρικτές της συμφωνικής, όπως το πρακτορείο Askonas Holt, είναι ξεκάθαρη: να σταματήσουν να συνεργάζονται με τη SBSOV έως ότου η Βενεζουέλα αποκτήσει μια κυβέρνηση που αντανακλά τη λαϊκή βούληση. Οτιδήποτε άλλο είναι ηθικά ασυνάρτητο.
Ωστόσο, η Holt απαντά ότι η δουλειά τους με το SBSOV προϋπήρχε της προεδρίας του Maduro και ήταν πάντα για την υποστήριξη νέων μουσικών, όχι της πολιτικής. Ο Donagh Collins, διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας, πλαισιώνει την ορχήστρα ως «φάρο για την εκπαίδευση μέσω της κλασικής μουσικής» και επιμένει ότι η πολιτιστική ανταλλαγή μπορεί να γεφυρώσει τους διαχωρισμούς, αντί να τους εμβαθύνει.
Αυτή η προοπτική είναι, επίσης, επιτακτική. Η μουσική είναι μια παγκόσμια γλώσσα και οι ιστορίες επιτυχίας του El Sistema τονίζουν τη μεταμορφωτική του δύναμη. Η διακοπή των δεσμών με τη SBSOV βοηθά πραγματικά τους ανθρώπους της Βενεζουέλας ή απλώς αφαιρεί από τους νέους μουσικούς ευκαιρίες για τις οποίες έχουν εργαστεί ακούραστα; Υπάρχει, επιπλέον, το ερώτημα εάν η τέχνη πρέπει να φέρει το βάρος της πολιτικής ευθύνης. Αν κάθε καλλιτέχνης, ή ορχήστρα, που χρηματοδοτείται από μια αμφιλεγόμενη κυβέρνηση μποϊκοτάρονταν, πόση τέχνη θα μας είχε απομείνει πραγματικά;
Αυτή η συζήτηση εγείρει μεγαλύτερα ερωτήματα σχετικά με τον ρόλο της τέχνης στην κοινωνία. Πρέπει η μουσική και η πολιτική να διαχωρίζονται ή η τέχνη έχει εγγενώς πολιτικό βάρος; Το επιχείρημα της Montero —ότι η γνήσια, αληθινή τέχνη πρέπει να αμφισβητεί το σκοτάδι αντί να το αποκρύπτει— είναι μια υπενθύμιση ότι συνθέτες, όπως ο Shostakovich, αντιμετώπιζαν συχνά τα δικά τους καταπιεστικά καθεστώτα (όπως το Σοβιετικό). Αλλά είναι, επίσης, αλήθεια ότι η τέχνη, και δη η μουσική, μπορεί να προσφέρει παρηγοριά και διαφυγή, ειδικά σε ανθρώπους που ζουν σε δύσκολες συνθήκες.
Άρα, πού μας αφήνει αυτό; Η έκκληση της Montero για αλληλεγγύη με τον λαό της Βενεζουέλας είναι αναμφισβήτητα ισχυρή, αλλά είναι δύσκολο να αγνοηθεί ο θετικός αντίκτυπος που είχε το El Sistema σε αμέτρητες ζωές. Μια μέση λύση θα μπορούσε να περιλαμβάνει μεγαλύτερη διαφάνεια από το SBSOV και τους διεθνείς υποστηρικτές του—αναγνωρίζοντας τους δεσμούς της ορχήστρας με την κυβέρνηση και επιβεβαιώνοντας παράλληλα την αποστολή της να ανυψώσει τη νεολαία της Βενεζουέλας. Αλλά, τελικά, αυτή η διαμάχη δεν αφορά μόνο μια ορχήστρα ή μια χώρα. Έχει να κάνει με το πώς εμείς, ως παγκόσμια κοινότητα, πλοηγούμαστε στη διασταύρωση της τέχνης, της ηθικής και της πολιτικής. Η μουσική μπορεί να μην έχει όλες τις απαντήσεις, αλλά μπορεί να μας παρακινήσει να κάνουμε τις σωστές ερωτήσεις για τον κόσμο γύρω μας: από που ερχόμαστε, που πάμε και πώς μπορούμε να βελτιώσουμε τα πράγματα…;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Top Venezuelan pianist urges music world to snub youth orchestra linked to Maduro, The Guardian, διαθέσιμο εδώ
- Gabriela Montero Biography, διαθέσιμο εδώ
