Του Αργύρη Χατζηδιάκου,
Ο Ρενέ Ντεκάρτ, γνωστός ως Καρτέσιος ήταν φιλόσοφος, επιστήμονας των φυσικών επιστημών και μαθηματικός. Γεννήθηκε το 1596 στη Γαλλία και απεβίωσε το 1650 στη Στοκχόλμη. Θεωρείται σταθμός στην ιστορία της φιλοσοφίας, καθώς κατόρθωσε και απεγκλώβισε τη φιλοσοφία από τον σχολαστικισμό, όπως επίσης προσπάθησε να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στις νοητικές δυνάμεις του ανθρώπου και να ελευθερώσει το ανθρώπινο πνεύμα από την αυθεντία του παρελθόντος. Ο μεγάλος ορθολογιστής φιλόσοφος έθεσε τα όρια ανάμεσα στον πνευματικό και υλικό κόσμο και αντιμετωπίζοντάς τον τελευταίο ως αυτόνομο αντικείμενο μελέτης, συνείσφερε στην επικράτηση του υλισμού — ή μάλλον του δυισμού — έναντι της πνευματοκρατίας.
Ο Καρτέσιος αναζήτησε μια νέα μεθοδολογία, επηρεασμένος από την Αναγέννηση και την επιστημονική επανάσταση, που να υπερβαίνει τις παραδοσιακές αυθεντίες και να βασίζεται στον ορθό λόγο. Η κεντρική ιδέα της καρτεσιανής μεθόδου είναι η αμφιβολία, μέσω της οποίας στην ουσία απορρίπτονται όλες οι πεποιθήσεις που δεν μπορούν να θεμελιωθούν με απόλυτη βεβαιότητα. «Μπορώ να αμφιβάλλω για όλα τα πράγματα που με περιβάλλουν και για όλα όσα σκέφτομαι, Οι άνθρωποι συχνά σφάλλουν στους συλλογισμούς τους ακόμα και σε απλά θέματα και δεν υπάρχει λόγος να πιστεύω ότι οι αισθήσεις μου δεν με ξεγελούν ή ότι οι σκέψεις μου δεν είναι παρά σαν τα όνειρά μου όταν κοιμάμαι. Μπορώ να αμφιβάλλω λοιπόν για όλα όσα σκέφτομαι και πιστεύω, αλλά για ένα πράγμα σε καμία περίπτωση δεν μπορώ να αμφιβάλλω, δηλαδή για το ότι αμφιβάλλω.» Ο φιλόσοφος αμφισβητεί τις αισθήσεις, τη μνήμη, ακόμα και την ύπαρξη του εξωτερικού κόσμου, θεωρώντας τα ευάλωτα σε πλάνες. Μέσα από την απόλυτη αμφιβολία καταλήγει στο πρώτο βέβαιο θεμέλιο της γνώσης «σκέπτομαι άρα υπάρχω» (“cogito, ergo sum”). Η ύπαρξη του σκεπτόμενου υποκειμένου τίθεται ως αδιαμφισβήτητη, γιατί η πράξη της αμφιβολίας προϋποθέτει τη σκέψη και η σκέψη την ύπαρξη. Αυτό το σημείο ορίζεται ως η εκκίνηση του καρτεσιανού φιλοσοφικού συστήματος. Ο φιλόσοφος στο σύστημά του προτείνει και χρησιμοποιεί κάποιους βασικούς μεθοδολογικούς κανόνες που θα αναφέρουμε εν συντομία για να γίνει κατανοητή αυτή η μεθοδολογία.
Ο πρώτος κανόνας ορίζει ότι ο άνθρωπος πρέπει να αποδέχεται μόνο ό,τι είναι απόλυτα βέβαιο και δεν χωράει εντός του καμία σκέψη για αμφισβήτηση. Τίθεται δηλαδή το κριτήριο της βεβαιότητας. Θέτει ως προϋπόθεση να απορρίπτονται όλες οι πεποιθήσεις που εμπεριέχουν και την παραμικρή αμφιβολία. Ο δεύτερος κανόνας σχετίζεται με το ζήτημα των προβλημάτων που θέτονται προς επίλυση. Αυτός ο κανόνας ορίζει πως το άτομο είναι απαραίτητο να διαιρεί τα επιμέρους προβλήματα σε μικρότερα και πιο κατανοητά μέρη. Η πολυπλοκότητα ίσως αποπροσανατολίζει τη σκέψη, γι’ αυτό συνιστά να εστιάζει για αρχή στα θεμελιώδη στοιχεία ενός ζητήματος. Η αναλυτική αυτή προσέγγιση επιτρέπει στη βαθύτερη κατανόηση και την αποτελεσματικότερη επίλυσή του.
Ο επόμενος κανόνας, ο τρίτος συνδυάζεται με τον τρίτο κανόνα που ορίζει πως είναι ορθότερο να ξεκινά κάποιος από τα απλούστερα ζητήματα και να προχωρά στα πιο σύνθετα. Ορίζει τη συστηματική πρόοδο της σκέψης, ξεκινώντας από τα πιο απλά και κατανοητά ζητήματα προχωρώντας στα πιο δύσκολα και σύνθετα. Η διαδοχική αυτή μετάβαση από το εύκολο στο δύσκολο εξασφαλίζει στην ουσία την ομαλή κατανόηση και ελαχιστοποιεί τον κίνδυνο σφαλμάτων. Οι σκέψεις κατευθύνονται με τρόπο παρατακτικό. Η τακτική αυτή αντικατοπτρίζει την επιρροή των μαθηματικών στη φιλοσοφία του Ντεκάρτ, όπου η επίλυση των προβλημάτων στηρίζεται στη μεθοδική προσέγγιση.
Τέλος, ο τέταρτος κανόνας έρχεται να συμπληρώσει τους παραπάνω και να εισάγει το ότι πρέπει να πραγματοποιεί πλήρεις ελέγχους σε ένα πρόβλημα και στις παραμέτρους του, ώστε να μην παραλείπεται τίποτα. Αυτός ο κανόνας απαιτεί τον εξαντλητικό έλεγχο των αποτελεσμάτων, ούτως ώστε να διασφαλίζεται το ότι δεν έχει υπάρξει κάποια παράλειψη. Ο φιλόσοφος δίνει έμφαση στην ακρίβεια και στην πληρότητα, προτρέποντας στην ουσία τον ερευνητή να εξετάζει επανειλημμένως τις σκέψεις του, για να εντοπίσει τυχόν ασυνέπειες ή ελλείψεις.
Με στήριγμα και αφετηρία αυτή τη μέθοδο, ο Ντεκάρτ επιχειρεί να αποδείξει την ύπαρξη του Θεού, που βάση του φιλοσόφου λειτουργεί ως εγγυητής της αλήθειας και την πραγματικότητα του εξωτερικού κόσμου. Η καρτεσιανή φιλοσοφία επηρεάζει με τρόπο καθοριστικό τη νεότερη επιστήμη, ορίζοντας τη λογική και τα μαθηματικά στο κέντρο της έρευνας. Θεμελίωσε τον ορθολογισμό, εισάγοντας τη σκέψη ως ένα κεντρικό εργαλείο αναζήτησης της αλήθειας. Με τους παραπάνω κανόνες, ο φιλόσοφος προτείνει μια προσέγγιση που, εκτός των άλλων παραμένει διαχρονική, ειδικά για την ανάπτυξη της ίδιας της κριτικής σκέψης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Εισαγωγή στη φιλοσοφία, Νίκος Αυγελής, Εκδοτικός Οίκος Κ. & Μ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη
- Μέθοδος Και Συνείδηση, Θεόδωρος Πενολίδης, Εκδόσεις Μεταίχμιο
