Της Αλεξίας Κυριαζοπούλου,
Μια συνηθισμένη μέρα του Νοεμβρίου το έτος 1963 στο αεροδρόμιο του Ελληνικού, το αεροσκάφος Swiss της ελβετικής αεροπορικής εταιρείας αναχωρούσε με προορισμό το Μόναχο. Και ενώ όλα κυλούσαν φυσιολογικά, ένας από τους επιβάτες ένιωσε ένα χέρι στο ώμο του και ένα άλλο στην τσέπη του σακακιού του. Αυτή ήταν η πρώτη συνάντηση του Γερμανού αρχαιολόγου Στέφαν Γκέρικε (Stefan Martin Gericke) με την Ελληνική χωροφυλακή, στην τσέπη του βρέθηκαν ένα χρυσό περιδέραιο του 4ου αιώνα και δαχτυλίδια του 6ου και 1ου αιώνα, όλα προϊόντα λαθρανασκαφών, τα οποία θα πουλιoύνταν στο εξωτερικό. Ο Στέφαν Γκέρικε είναι μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα που έχει συνδεθεί με την αρχαιολογία, την αρχαιοκαπηλία και τη μεταφορά πολιτιστικών θησαυρών. Η ζωή του αποτελεί ένα πολύπλοκο μωσαϊκό γεγονότων που καλύπτουν δεκαετίες, εμπλέκοντάς τον τόσο στον επιστημονικό κόσμο, όσο και σε σκιερές, παράνομες δραστηριότητες.
Ο Στέφαν Γκέρικε γεννήθηκε το 1931 σε μια γερμανική οικογένεια στην Ινδονησία, τότε ολλανδική αποικία μετά την επιστροφή της οικογένειας στη Γερμανία κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Γκέρικε σπούδασε αρχαιολογία και ιστορία στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου. Ήταν εξαιρετικά ευφυής και καλλιεργημένος, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του, έμαθε άπταιστα ελληνικά και ανέπτυξε σχέσεις με επιφανείς αρχαιολόγους. Η διδακτορική του διατριβή επικεντρώθηκε στην προϊστορική εποχή και τον Μυκηναϊκό πολιτισμό, ωστόσο παρά την επιστημονική του κατάρτιση, η σχέση του με την ακαδημαϊκή κοινότητα ήταν περίπλοκη, καθώς πολλοί τον κατηγορούσαν για υπερβολικές φιλοδοξίες και έλλειψη ηθικής δεοντολογίας.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, ο Γκέρικε εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Ελλάδα. Σκοπός του δεν ήταν η αρχαιολογική έρευνα και η μελέτη νέων ευρημάτων και δεν άργησε να έρθει σε επαφή με έναν διαφορετικό κόσμο, αυτόν της αρχαιοκαπηλίας. Η θέση του ως ξένος αλλά και γνώστης της αρχαιολογίας τον έκανε έναν ιδανικό μεσάζοντα μεταξύ των ντόπιων αρχαιοκαπήλων και των συλλεκτών του εξωτερικού. Εκμεταλλευόμενος τα εκτεταμένα δίκτυα γνωριμιών του, άρχισε να εμπορεύεται παράνομα αρχαία αντικείμενα, κυρίως κυκλαδίτικα ειδώλια, χρυσά κοσμήματα και αγγεία.
Σε έρευνα που έγινε στο σπίτι του, στη Νέα Φιλαδέλφεια, εντοπίστηκαν 70 βραχιόλια, χρυσά κοσμήματα, μεγάλος αριθμός νομισμάτων και όλα ανυπολόγιστης αρχαιολογικής αξίας. Μετά τη σύλληψη του στο αεροδρόμιο του Ελληνικού, οδηγήθηκε στη δικαιοσύνη κατηγορούμενος για λαθραία εξαγωγή αρχαιοτήτων. Παρά τις σαφείς αποδείξεις, ο Γκέρικε κατάφερε να υποστηρίξει ότι τα αντικείμενα ήταν απομιμήσεις, αποφεύγοντας την καταδίκη. Αυτή η υπόθεση αποτέλεσε σημείο καμπής για τη φήμη του, καθώς έγινε αντικείμενο έντονου ενδιαφέροντος από τα μέσα ενημέρωσης. Αν και πολλοί τον θεωρούσαν ιδιοφυΐα που εκμεταλλεύτηκε τα νομικά κενά, άλλοι τον έβλεπαν ως εγκληματία που κατέστρεφε την πολιτιστική κληρονομιά της Ελλάδας. Ο Γκέρικε αφέθηκε ελεύθερος συνεχίζοντας τις λαθρανασκαφές.
Η δεύτερη σύλληψη ήρθε στα τέλη της δεκαετίας του ’60 στη Θεσσαλονίκη, με πλήθος αρχαιοτήτων στα χέρια του. Ο ίδιος αλλά και οι 12 συνεργοί του καταδικάστηκαν σε 12μηνη φυλάκιση και όλα τα αντικείμενα παραδόθηκαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Ο 37χρονος τότε εμφανίστηκε αμετανόητος απέναντι στις αρχές, απολογήθηκε σε άπταιστα ελληνικά προσπαθώντας να πείσει τους δικαστές πως τα αντικείμενα ήταν ψεύτικα. Για τέσσερις μήνες παρέμεινε στις φυλακές Θεσσαλονίκης όταν ο εισαγγελέας ζήτησε τη μεταφορά του στην Αθήνα και κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες, δραπέτευσε. Οργάνωσε καινούργια σπείρα αρχαιοκάπηλων και επιχείρησε να βγει νύχτα, οδικώς, από τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα, είχε πλαστά έγγραφα, πλαστή ταυτότητα και φορούσε περούκα και ψεύτικο μουστάκι.
Το Νοέμβριο του 1969, συνελήφθη ξανά, καταδικάστηκε σε 7,5 χρόνια κάθειρξης και οδηγήθηκε στις φυλακές Κέρκυρας, αποφυλακίστηκε σχετικά γρήγορα λόγω καλής διαγωγής, με τον όρο της απαγόρευσης εισόδου στην Ελλάδα. Με πλαστά χαρτιά και μεταμφιεσμένος περνούσε τα σύνορα και έμπαινε στην Ελλάδα, δεν προκαλούσε και δεν είχε κοινωνικές ζωή, κινούνταν αθόρυβα και είχε συναναστροφές κυρίως με ανθρώπους του υποκόσμου. Στα μέσα της δεκαετίας του 1970, ο Γκέρικε έστρεψε το ενδιαφέρον του στις βυζαντινές εικόνες και τους βυζαντινούς θησαυρούς. Το καλοκαίρι του 1979 με την βοήθεια ενός εργολάβου από την Αθήνα έκλεψε το ξυλόγλυπτο τέμπλο της Αγίας Τριάδος Μετεώρων, με όλες τις σπάνιες εικόνες, το πούλησε στο εξωτερικό, όπου δεν έχει βρεθεί μέχρι σήμερα.
Λίγους μήνες αργότερα και μετά από ένα τραγικό γεγονός, συνελήφθη ξανά. Δύο συνεργοί του σκότωσαν τον τρίτο της σπείρας και τον πέταξαν σε ένα πηγάδι βάθους 163 μέτρων στα μεταλλεία Λαυρίου. Συνολικά, συνελήφθησαν 32 άτομα, οι περισσότεροι υποστήριξαν πως προμήθευαν με αρχαία τον Γκέρικε. Ο Γερμανός αρχαιολόγος υποστήριξε πως τα αρχαία που βρέθηκαν στην κατοχή του ήταν δώρα φίλων και αλλά πως τα βρήκε στα κάστρα της ελληνικής επαρχίας. Από την αστυνομική έρευνα προέκυψε πως μαζί με τους συνεργούς του είχε σκάψει στον αρχαιολογικό χώρο της Αμφίπολης Σερρών, χρησιμοποιώντας δυναμίτη που έκλεψαν από το λατομείο της περιοχής. Κατακρεούργησαν την γύρω περιοχή και είχαν κλέψει ευρήματα αμύθητης αρχαιολογικής αξίας τα οποία πουλήθηκαν στο εξωτερικό. Εξαφανίστηκε και δεν δικάστηκε ποτέ. Για μια δεκαετία περίπου έφταναν στην ελληνική αστυνομία πληροφορίες για την παράνομη δράση του, αλλά δεν κατάφεραν να τον εντοπίσουν.
Όπως αποδείχθηκε αργότερα, δεν εγκατέλειψε ποτέ τη χώρα παρέμεινε στην Ελλάδα χρησιμοποιώντας πλαστές ταυτότητες και εξασκώντας το ίδιο «επάγγελμα». Τον Νοέμβριο του 1990, ανήμερα της επετείου της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, ο Γκέρικε πεπεισμένος πως η αστυνομία θα ήταν απασχολημένη με τις εκδηλώσεις και την πορεία για το Πολυτεχνείο, γέμισε ένα τροχόσπιτο, το οποίο έφερε γερμανικές πινακίδες με αρχαία προς άγνωστο προορισμό θεωρώντας πως θα περνούσε απαρατήρητος. Αυτό ήταν και το μοιραίο λάθος του, οι αστυνομικές αρχές ήταν ήδη στα ίχνη του καθώς παλιός του συνεργάτης τον πρόδωσε, δίνοντας σημαντικές πληροφορίες για τις κινήσεις του. Οι εφημερίδες της εποχής αναφέρουν χαρακτηριστικά πως κουβαλούσε «μισό μουσείο». Στο τροχόσπιτο βρέθηκαν αρχαία αντικείμενα από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι και την βυζαντινή εποχή, η αστυνομία τον χαρακτήρισε ως τον «μεγαλύτερο αρχαιοκάπηλο που πέρασε ποτέ από την Ελλάδα». Το δικαστήριο τον καταδίκασε σε φυλάκιση 15 χρόνια και 9 μηνών, ο 60χρονος πλέον Στέφαν Γκέρικε μεταφέρθηκε στις φυλακές Αλικαρνασσού Κρήτης.
Στις 18 Οκτωβρίου 1994, ο Γκέρικε μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο Ηρακλείου με έντονους πόνους στην κοιλιά υπό συνοδεία αστυνομικών. Η αρρώστια του δεν ήταν τίποτα άλλο παρά από ένα τέχνασμα. Τα ξημερώματα της 22ης Οκτωβρίου, εξαφανίστηκε από το θάλαμο όπου νοσηλευόταν. Μερικούς μήνες μετά, η ελληνική αστυνομία ενημερώθηκε πως συνελήφθη στην Ελβετία, καθώς διαπραγματεύονταν την πώληση αρχαιοτήτων που είχαν κλαπεί από την Ελλάδα. Μεταφέρθηκε στην Ελλάδα και οδηγήθηκε στις φυλακές Κορυδαλλού, υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες λίγο καιρό μετά, αφέθηκε ελεύθερος. Έκτοτε τα ίχνη του χάθηκαν για πάντα. Φήμες λένε πως επέστρεψε στην Γερμανία όπου και πέθανε το 1997 ή πως εντοπίστηκε στην Ελλάδα το 2000 να συνεχίζει την παράνομη δράση του. Έμεινε στην ιστορία με το προσωνύμιο «ο πρύτανης της παγκόσμιας αρχαιολογίας». Η συμμετοχή του στη λεηλασία πολιτιστικών θησαυρών έχει στιγματίσει το όνομά του. Το έργο του έχει ανοίξει μια σημαντική συζήτηση για την ηθική της αρχαιολογίας και τη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Π. Σόμπολος (2017), Οι αστέρες του εγκληματικού πανθέου όπως τους έζησα, Αθήνα: εκδ. Πατάκη
- Ο μεγαλύτερος αρχαιοκάπηλος που έδρασε ποτέ στην σύγχρονη Ελλάδα. Ο Γερμανός που είχε συλληφθεί πάνω από τέσσερις φορές, αλλά δραπέτευσε, άλλαζε ταυτότητα και συνέχιζε την δράση του, mixanitouxronou.gr, διαθέσιμο εδώ
- Στέφαν Γκέρικε: Η ιστορία του μεγαλύτερου αρχαιοκάπηλου, ellinondiktyo.blogspot.com, διαθέσιμο εδώ
