Της Άννας-Μαρίας Γερακάρη,
Η υπόθεση της Νοτιοδυτικής Αφρικής, γνωστή κι ως υπόθεση της Ναμίμπιας, συνιστά μία από τις πιο αξιοσημείωτες περιπτώσεις στο διεθνές δίκαιο, αναδεικνύοντας τον αγώνα για αυτοδιάθεση και τη θέση της διεθνούς κοινότητας απέναντι σε καθεστώτα φυλετικών διακρίσεων. Εξάλλου, είναι ευρέως παραδεκτό ότι στη Ναμίμπια διαδραματίστηκε η πρώτη γενοκτονία του 20ού αιώνα, η οποία μπορεί να προσδιοριστεί με βάση τα κριτήρια του όρου που τέθηκε σε ισχύ το 1951 στο πλαίσιο του διεθνούς δικαίου.
Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, η Νοτιοδυτική Αφρική, πρώην γερμανική αποικία, περιήλθε υπό το καθεστώς Εντολής της Κοινωνίας των Εθνών (ΚτΕ). Σύμφωνα με το Άρθρο 22 του Συμφώνου της ΚτΕ, οι περιοχές υπό Εντολή διοικούνταν ως «ιερά καταπιστεύματα του πολιτισμού», με σκοπό την προώθηση της ευημερίας κι ανάπτυξης των τοπικών λαών. Η Νότιος Αφρική ορίστηκε ως εντολοδόχος δύναμη για τη Νοτιοδυτική Αφρική, υποχρεούμενη να διασφαλίσει την πρόοδο των κατοίκων και να υποβάλλει εκθέσεις για τις ενέργειές της. Εντούτοις, αντί να προωθήσει την ευημερία των τοπικών λαών, η Νότια Αφρική εφήρμοσε ένα βάναυσο καθεστώς φυλετικών διακρίσεων, τοιουτοτρόπως αποπειράθηκε να ενσωματώσει ουσιαστικά τη Νοτιοδυτική Αφρική στη δική της επικράτεια. Η παραβίαση των υποχρεώσεών της προκάλεσε την αντίδραση της διεθνούς κοινότητας.
Το 1962 και το 1966 η Λιβερία κι η Αιθιοπία, οι οποίες αποτελούσαν τα μόνα δύο αφρικανικά κράτη—μέλη στην ΚτΕ προσέφυγαν στο Δ.Δ.Δ, υποστηρίζοντας ότι η Νότια Αφρική παραβίαζε τις υποχρεώσεις της ως εντολοδόχος δύναμη. Τα παραπάνω κράτη προσέφυγαν στο Διεθνές Δικαιοδοτικό Δικαστήριο με δύο βασικά επιχειρήματα. Αφενός υποστήριξαν ότι η συμμετοχή τους στη ΚτΕ δικαιολογούσε την ύπαρξη έννομου συμφέροντος αναφορικά με την εκδίκαση της υπόθεσης, αφετέρου επικαλέστηκαν την αρχή της «λαϊκής αγωγής» (“actio popularis”), υποστηρίζοντας ότι το διεθνές δίκαιο πρέπει να αναγνωρίσει την ανάγκη προστασίας θεμελιωδών δικαιωμάτων πέρα από την κλασική έννοια της κυριαρχίας. Το Δ.Δ.Δ απέρριψε τον ισχυρισμό αυτόν, αναφέροντας ότι η “actio popularis” δεν αναγνωρίζεται στο διεθνές δίκαιο. Ωστόσο, η υπόθεση ανέδειξε τις αντιφάσεις και τις προκλήσεις του διεθνούς νομικού συστήματος, ειδικά όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη συλλογική ευθύνη της διεθνούς κοινότητας.
Το 1971, η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ζήτησε γνωμοδότηση από το Δ.Δ.Δ σχετικά με τη νομιμότητα της παρουσίας της Νότιας Αφρικής στη Νοτιοδυτική Αφρική. Το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι η Νότια Αφρική δεν είχε πλέον νομική εξουσία να διοικεί την περιοχή κι ότι τα κράτη—μέλη του ΟΗΕ όφειλαν να μη δέχονται την ισχύ οποιασδήποτε ενέργειας της Νότιας Αφρικής στη Ναμίμπια. Πιο σημαντικό ήταν ότι το Δ.Δ.Δ τόνισε πως η αρχή της αυτοδιάθεσης εφαρμόζεται όχι μόνο σε αποικίες, αλλά και σε όλα τα μη αυτοκυβερνούμενα εδάφη. Αυτό συντέλεσε ώστε να αναγνωριστεί το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης για τους λαούς της Ναμίμπιας και κατ’ επέκταση για άλλες περιοχές που βρίσκονταν σε παρόμοιες καταστάσεις.
Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο της γνωμοδότησης ήταν η ερμηνεία του Συμφώνου της ΚτΕ υπό το πρίσμα του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και του εξελιγμένου εθιμικού διεθνούς δικαίου. Το Δ.Δ.Δ υποστήριξε ότι οι έννοιες κι οι δεσμεύσεις του δικαίου επιβάλλεται να ερμηνεύονται με βάση τις συνθήκες και τις αρχές που δεσπόζουν κατά τη χρονική στιγμή της ερμηνείας. Αυτή η προσέγγιση αντικατοπτρίζει την ανάγκη ευελιξίας κι εξέλιξης του διεθνούς δικαίου, προκειμένου να ανταποκρίνεται στις σύγχρονες προκλήσεις. Η υπόθεση της Ναμίμπιας υπήρξε καθοριστική για την ανάδειξη της αυτοδιάθεσης ως θεμελιώδους αρχής του διεθνούς δικαίου. Η απόφαση του 1971 υπογράμμισε ότι η αυτοδιάθεση δεν είναι απλώς ένα πολιτικό αίτημα, αλλά μία νομική υποχρέωση της διεθνούς κοινότητας. Τα κράτη δεν μπορούν να παραμένουν αδιάφορα απέναντι σε παραβιάσεις θεμελιωδών δικαιωμάτων σε μη αυτοκυβερνούμενα εδάφη.
Η υπόθεση της Νοτιοδυτικής Αφρικής είναι πολλά περισσότερα από μία νομική διαμάχη. Είναι ένα παράδειγμα του πώς το διεθνές δίκαιο μπορεί να αποτελέσει εργαλείο για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την επίτευξη της δικαιοσύνης. Αν κι η υπόθεση έριξε φως στα σκοτεινά σημεία της διασφάλισης της εφαρμογής του διεθνούς δικαίου, ανέδειξε ταυτόχρονα τη σημασία της διεθνούς αλληλεγγύης και της συλλογικής ευθύνης για την προώθηση της ειρήνης και της δικαιοσύνης. Η τελική ανεξαρτησία της Ναμίμπιας το 1990, μετά από δεκαετίες αγώνων, αναδεικνύει τη σημασία των αρχών της αυτοδιάθεσης και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, τις οποίες υπερασπίστηκε η διεθνής κοινότητα. Η υπόθεση της Ναμίμπιας, υπό το πρίσμα της ιστορικής δικαιοσύνης υπενθυμίζει ότι ο δρόμος προς τη δικαιοσύνη είναι συχνά μακρύς, αλλά αξίζει να τον διαβεί κανείς.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Αντωνόπουλος Κ. / Μαγκλιβέρας Κ., Το Δίκαιο της Διεθνούς Κοινωνίας, Νομική Βιβλιοθήκη, 2022.
- Μ. Σαρηγιαννίδης, Η αρχή της μη επέμβασης/μη ανάμιξης ανάμεσα στα κράτη, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2020.
- Legal Consequences for States of the Continued Presence of South Africa in Namibia (South West Africa) notwithstanding Security Council Resolution 276 (1970), icj-cij.org. Διαθέσιμο εδώ.
- South West Africa (Ethiopia v. South Africa), icj-cij.org. Διαθέσιμο εδώ.
- South West Africa (Liberia v. South Africa), icj-cij.org. Διαθέσιμο εδώ.
