Της Αριστέας- Ελένης Παπαθανασίου,
Η σχέση των ανθρώπων με το χρόνο κι η επιρροή της απώλειας του είναι ένα βαθύ και πολυδιάστατο κοινωνικό θέμα που αγγίζει πολλές πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης και της κοινωνικής ζωής. Είναι ένα από τα στοιχεία που δεν έχουμε καταφέρει και πολύ πιθανόν δεν θα καταφέρουμε ποτέ να τιθασεύσουμε με βάση την αρεσκεία μας και πάντα θα είναι ένα βήμα μπροστά. Έτσι, ο χρόνος ως έννοια είναι κάτι που όλοι βιώνουμε, αλλά παράλληλα είναι αόρατο, αμετάβλητο και συχνά δύσκολο να κατανοήσουμε πλήρως.
Ο χρόνος είναι κάτι το οποίο μας διαμορφώνει σε καθημερινή βάση, καθώς προγραμματίζουμε τις ζωές μας γύρω από αυτόν. Σε πολλές σύγχρονες κοινωνίες, ο χρόνος είναι ταυτισμένος με την παραγωγικότητα και την αποτελεσματικότητα, αλλά όχι μόνο. Συχνά προσπαθούμε να μετρήσουμε πόσα πράγματα έχουμε καταφέρει στο πέρασμά του, γεγονός που συχνά μας δημιουργεί αισθήματα άγχους, νεύρων κι ακόμα πίεσης αν δεν έχουμε καταφέρει όσα είχαμε ορίσει. Ο χρόνος που δεν μας φτάνει, αλλά κι ο «χαμένος χρόνος» χαρακτηρίζεται ως άσκοπα χαμένος, δημιουργώντας επιπλέον άσχημα συναισθήματα.
Η φιλοσοφία κι η ψυχολογία ασχολούνται ενδελεχώς με την έννοια της απώλειας του χρόνου και τη σημασία του στην ανθρώπινη ύπαρξη. Από την Αρχαία Ελλάδα, με φιλοσόφους, όπως ο Ηράκλειτος, ο οποίος έκανε λόγο για την αδιάκοπη ροή του χρόνου, μέχρι τους σύγχρονους στοχαστές, η συζήτηση γύρω από το πέρασμα του χρόνου έχει να κάνει με την αναζήτηση του νοήματος της ζωής και της προσωπικής πληρότητας. Η απώλεια του χρόνου συνδέεται επίσης με το αίσθημα του «καθυστερημένου» ή του «απωλεσθέντος». Κάποιοι μπορεί να αισθάνονται ότι δεν έζησαν όπως ήθελαν ή ότι έχασαν στιγμές σημαντικές για τους ίδιους. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε υπαρξιακές κρίσεις κι αναζητήσεις για αναπλήρωση του χαμένου χρόνου μέσω νέων εμπειριών, σχέσεων ή επιτευγμάτων. Παράλληλα, η σύγκριση με τα κατορθώματα των άλλων ατόμων στο πέρασμα της καθημερινότητας, εντείνει την αίσθηση απώλειας εμπειριών κι επιδιώξεων.
Η σχέση της κοινωνίας με το χρόνο κι οι πολιτισμικές και κοινωνικές αντιφάσεις γύρω από αυτήν είναι ένα σημαντικό ζήτημα, που αναδεικνύει τις διαφορετικές αντιλήψεις κι αξίες που έχουν οι άνθρωποι, ανάλογα με το πολιτισμικό τους πλαίσιο και την κοινωνική τους θέση. Η έννοια του χρόνου, όπως κι άλλες κοινωνικές έννοιες, είναι κατασκευασμένη και διαμορφώνεται από το κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον. Ανάλογα με την εποχή, την κουλτούρα και το κοινωνικό καθεστώς, οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται το χρόνο διαφορετικά, που επηρεάζουν τον τρόπο ζωής, τις αξίες και τις σχέσεις τους.
Στη Δύση, ο χρόνος συχνά αντιλαμβάνεται ως γραμμικός — δηλαδή, μια συνεχής ροή που ξεκινά από το παρελθόν, περνά στο παρόν και καταλήγει στο μέλλον. Αυτή η αντίληψη βασίζεται στην έννοια της προόδου και της εξέλιξης, η οποία έχει ενσωματωθεί στην κοινωνία από την αρχαιότητα, αλλά κυρίως κατά τη διάρκεια της Βιομηχανικής Επανάστασης και την ανάπτυξη του καπιταλιστικού συστήματος. Ο χρόνος, ως περιορισμένος πόρος, αναφέρεται συνήθως στην παραγωγικότητα και την αποδοτικότητα. Έτσι γίνεται σαφές ότι ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής απαιτεί τον άμεσο προγραμματισμό και την εκμετάλλευση του χρόνου για μέγιστη απόδοση. Επομένως, το να «χάνεις» χρόνο θεωρείται ως κάτι αρνητικό ή ως μια αποτυχία, αφού μπορεί να οδηγήσει σε καθυστέρηση και χαμηλότερη παραγωγικότητα. Όπως αναφέραμε η έννοια του «χαμένου χρόνου» συνδέεται με την έννοια της αποτυχίας, κι αυτό οδηγεί σε συνεχή άγχη κι πιέσεις για την αξιοποίηση του κάθε λεπτού.
Όσον αφορά τη σύγχρονη κοινωνία, με την κυριαρχία της τεχνολογίας και των μέσων μαζικής ενημέρωσης, ο χρόνος έχει γίνει επίσης αντικείμενο καταναλωτισμού. Η αίσθηση του χρόνου ως «αναλώσιμου αγαθού» οδηγεί σε μια συνεχόμενη αναζήτηση για νέες δραστηριότητες, καταναλωτικά αγαθά κι εμπειρίες. Οι κοινωνικές αντιφάσεις προκύπτουν όταν συνδυάζεται αυτή η κυριαρχία του «χρόνου — χρήματος» με την προσωπική ανάγκη για νόημα, ξεκούραση και ποιότητα ζωής.
Με αυτό το τρόπο η κοινωνία ωθεί τα άτομα να είναι συνεχώς παραγωγικά, να κυνηγούν την επιτυχία και να ελέγχουν τον χρόνο τους, με σκοπό την αξιοποίηση του. Από την άλλη, πολλές φορές, οι άνθρωποι αναζητούν διέξοδο από αυτήν την πίεση μέσω της «χαμένης» ή «ανεκμετάλλευτης» στιγμής, της ξεκούρασης ή της αναζήτησης εσωτερικής ισορροπίας.
Αυτές οι αντιφάσεις συχνά δημιουργούν έντονα συναισθήματα αβεβαιότητας, απογοήτευσης ή ακόμα κι υπαρξιακής κρίσης. Πολλοί άνθρωποι αισθάνονται ότι, παρά τη συνεχιζόμενη προσπάθεια για καταναλωτική ικανοποίηση και κοινωνική αναγνώριση, δεν βρίσκουν πραγματική πληρότητα στον τρόπο που χρησιμοποιούν το χρόνο τους.
Η αντίληψη του χρόνου επηρεάζεται, επίσης, από τις κοινωνικές ανισότητες. Άτομα που βρίσκονται σε χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις ή σε συνθήκες φτώχειας συχνά βιώνουν τον χρόνο ως κάτι που τους περιορίζει, αντί να τον έχουν υπό τον έλεγχό τους. Αυτοί οι άνθρωποι συχνά αναγκάζονται να εξοικονομήσουν χρόνο λόγω της ανάγκης για δουλειά ή την καταπολέμηση της φτώχειας, ενώ δεν έχουν την πολυτέλεια να αναζητούν προσωπικές εμπειρίες ή αναψυχή. Αντίθετα, τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα συχνά έχουν τη δυνατότητα να ελέγχουν καλύτερα τον χρόνο τους, να αφιερώνουν ώρες στην ψυχαγωγία, την προσωπική ανάπτυξη ή την καριέρα, δημιουργώντας έτσι μια κοινωνική ανισότητα που συνδέεται με τη διαχείριση του χρόνου. Διαφαίνεται, λοιπόν, ότι η αντίληψή του εξαρτάται από πολλούς προσωπικούς και κοινωνικούς παράγοντες, ενώ η έννοια του έχει διαμορφωθεί ποικιλοτρόπως στα πλαίσια της ιστορίας.
Βέβαια, ο χρόνος κι ειδικότερα η λήξη του συνδέεται άμεσα με το θάνατο. Η συνειδητοποίηση αυτή είναι τραγική, αλλά ολότελα αληθινή κι ίσως το μόνο σίγουρο που γνωρίζει ο άνθρωπος. Η θνησιμότητα σημαίνει ότι ο χρόνος μας στη γη είναι περιορισμένος. Αυτή η αντίληψη της προσωρινότητας της ύπαρξης καθιστά τον χρόνο ως έναν πολύτιμο πόρο, που δεν μπορεί να αναπληρωθεί. Η συνειδητοποίηση ότι η ζωή μας έχει ένα τέλος, μας ενθαρρύνει να εκμεταλλευτούμε όσο καλύτερα μπορούμε τον χρόνο που έχουμε στη διάθεσή μας. Ωστόσο, αυτή η συνειδητοποίηση της θνησιμότητας δεν επιδρά μόνο στην προσωπική μας αντίληψη του χρόνου, αλλά έχει και σημαντικές κοινωνικές συνέπειες. Στην κοινωνία, η αναγνώριση της θνητότητας επηρεάζει τις αποφάσεις που παίρνουμε, τις προτεραιότητες που θέτουμε και την κατεύθυνση που δίνουμε στη ζωή μας. Η ανασφάλεια για την αναπόφευκτη φύση του θανάτου μπορεί να μας κάνει να επιδιώκουμε την επιτυχία, την αθανασία μέσω των έργων μας ή την εδραίωση μίας κληρονομιάς.
Επομένως, ο χρόνος ως κοινωνικό φαινόμενο έχει μια θεμελιώδη διάσταση που επηρεάζει τις ανθρώπινες σχέσεις, τις αξίες και τις κοινωνικές δομές. Όπως παρατηρήσαμε στην κοινωνία, ο χρόνος συχνά θεωρείται περιορισμένος και πρέπει να αξιοποιείται με τρόπο αποδοτικό, γεγονός που εντείνει την πίεση για παραγωγικότητα κι επιτυχία. Ωστόσο, η συνειδητοποίηση του περιορισμένου χρόνου μας οδηγεί σε αναζητήσεις για νόημα και συναισθηματική σύνδεση, ενώ ταυτόχρονα αναδεικνύει τις κοινωνικές αντιφάσεις και τις ανισότητες γύρω από την εκμετάλλευση του χρόνου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η Αντίληψη του χρόνου, psychinfo.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η Ψυχολογία της Αντίληψης του Χρόνου, John Wearden, Εκδόσεις Gutenberg, 2023
