Του Νίκου Αντωνάκη,
Γίνεται σαφές ότι το τεκμήριο αθωότητας δεν προσδιορίζεται μόνο ενεργητικά. Δεν ενδιαφέρει, δηλαδή, μόνον ποιος είναι ο φορέας του. Αντίθετα, αυτό έχει και μια παθητική όψη: Δεσμεύει, δηλαδή, ορισμένα πρόσωπα που οφείλουν να το σέβονται και να το εφαρμόζουν. Όπως και κάθε δικαίωμα, έτσι και το τεκμήριο αθωότητας αντιστοιχεί σε μια υποχρέωση για τρίτα πρόσωπα.
Η υποχρέωση αυτή δεν μπορεί παρά να ανευρίσκεται πρωτίστως στο πρόσωπο των ποινικών δικαστών. Πράγματι, αυτοί είναι που κατεξοχήν κρίνουν μια ποινική υπόθεση, οπότε και το τεκμήριο τους δεσμεύει ευθέως. Εξάλλου, δεν μπορεί να παραβλεφθεί ότι το τελευταίο ρυθμίζει και το θέμα της κατανομής του βάρους απόδειξης στην ποινική δίκη, οπότε είναι λογικό να αφορά κατ’ εξοχήν στους δικαστικούς λειτουργούς. Προτού, όμως, φτάσει η υπόθεση ενώπιον του ποινικού ακροατηρίου, προηγούνται μια σειρά από άλλες δικονομικές ενέργειες. Ενδεικτικά, προηγούνται: η προκαταρκτική εξέταση ή η αυτεπάγγελτη αστυνομική προανάκριση, η κίνηση της ποινικής δίωξης, η παραπομπή σε κύρια ανάκριση, η απολογία του κατηγορουμένου, η λήψη μέτρων δικονομικού καταναγκασμού σε βάρος του, η παραπομπή του σε δίκη κ.α. Και, προφανώς, στα στάδια αυτά μετέχουν και διαφορετικά θεσμικά όργανα: είτε θα πρόκειται για αστυνομικούς είτε για τον εισαγγελέα και τον ανακριτή είτε, τέλος, για το δικαστικό συμβούλιο της παραπομπής. Είναι φανερό ότι και τα πρόσωπα αυτά δεσμεύονται ευθέως από το τεκμήριο αθωότητας, αφού, όντας φορείς κρατικών λειτουργιών, διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στην πορεία της ποινικής δίκης. Εξάλλου, το τεκμήριο δεσμεύει και κυβερνητικά πρόσωπα, όπως Υπουργούς, ακόμα και τον Πρωθυπουργό. Είναι προφανές ότι η παραβίαση του τεκμηρίου από οποιοδήποτε από αυτά τα πρόσωπα πρέπει να προληφθεί από το δικαστήριο. Αν τούτο δεν συμβεί, τότε η εκδοχή της απόλυτης ακυρότητας (171 παρ. 1 περ. δ’ ΚΠΔ) είναι μονόδρομος.
Διαφορετικές απόψεις έχουν υποστηριχθεί ως προς την ενδεχόμενη δέσμευση από το τεκμήριο αθωότητας του νομοθέτη. Κατά μία άποψη, το τελευταίο δεσμεύει ευθέως τα νομοθετικά όργανα. Κατ’ άλλη θέση, πάντως, αυτό που ενδιαφέρει δεν είναι η αφηρημένη και γενική ρύθμιση του νόμου, αλλά το κατά πόσο παραβιάστηκε το τεκμήριο στα πλαίσια της εκάστοτε συγκεκριμένης υπόθεσης. Εξάλλου, κι η νομολογία του ΕΔΔΑ σε αυτό επικεντρώνει την προσοχή της. Παραβίαση του τεκμηρίου από το νομοθέτη θα μπορούσε να καταφαθεί, κατά τη γνώμη μου, ίσως σε ακραίες περιπτώσεις, όπως κατά τη θέσπιση ενός αμάχητου τεκμηρίου ενοχής. Πάντως, αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι το ΕΔΔΑ δε θεωρεί κατ’ αρχήν αντίθετα προς το τεκμήριο τα διάφορα τεκμήρια ενοχής που ισχύουν στα πλαίσια των διαφορετικών δικονομικών συστημάτων. Το τελευταίο απαιτεί απλώς να μην είναι αυτά αμάχητα και να μη θίγονται, ως εκ τούτου, τα υπερασπιστικά δικαιώματα του κατηγορουμένου.
Ένα άλλο ζήτημα που έχει γεννήσει αμφιβολίες κι έριδες είναι το κατά πόσον δεσμεύονται οι ιδιώτες από το τεκμήριο, και δη τα ιδιωτικά Μ.Μ.Ε., τα οποία πολλές φορές ασκούν καταλυτική επιρροή στο δικαστικό σώμα, και δη στους ενόρκους. Κατά μία άποψη, η οποία είναι κι η κρατούσα, το άρθρο 6 παρ. 2 δεν εφαρμόζεται άμεσα έναντι των ιδιωτών, δηλαδή δεν τριτενεργεί αμέσως. Έτσι, γίνεται δεκτό ότι ο κατηγορούμενος δεν μπορεί να στραφεί κατά των Μ.Μ.Ε. που τον προβάλλουν ως ένοχο με βάση το άρθρο 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ, αλλά μόνο με τις κοινές συνταγματικές ή αστικές διατάξεις. Κατά την ακριβώς αντίθετη θέση, πάντως, το τεκμήριο ισχύει ευθέως κι έναντι των ιδιωτών, με συνέπεια να μπορεί να παραβιαστεί κι από αυτούς. Η άποψη αυτή φαντάζει κι η ορθότερη, αφού η ζημιά που μπορεί να προκαλέσει ένα ευρέως προβαλλόμενο ιδιωτικό Μ.Μ.Ε. στο τεκμήριο αθωότητας και την υπόληψη του κατηγορουμένου είναι ενδεχομένως πολλαπλάσια από μια δήλωση π.χ. ενός Υπουργού που περιέχει υπόνοιες ενοχής του κατηγορουμένου. Τέτοια δήλωση μπορεί να θεωρηθεί κι ο χαρακτηρισμός του πρωτοδίκως καταδικασθέντος Δ. Λιγνάδη ως «επικίνδυνου ανθρώπου» από την Υπουργό Πολιτισμού Λ. Μενδώνη. Αντίστοιχα, περίπτωση πρωτοφανούς παραβίασης του τεκμηρίου αθωότητας από τα Μ.Μ.Ε. αποτελεί η υπόθεση Πισπιρίγκου αλλά κι η υπόθεση με τα νεκρά βρέφη στην Αμαλιάδα.
Ενόψει των ανωτέρω, είναι ζήτημα δικαιοκρατικό να γίνει δεκτό πως το τεκμήριο αθωότητας απευθύνεται και στους ιδιώτες, πολλώ δε στα Μ.Μ.Ε. που ελέγχονται από τελευταίους. Αυτό φαίνεται να συμμερίζεται κι η νομολογία του ΕΔΔΑ, η οποία δέχεται καταρχήν ότι το τεκμήριο μπορεί να προσβληθεί κι από ιδιωτικά Μ.Μ.Ε., αν αυτά με διάφορα δημοσιεύματά τους αποδειχθεί ότι άσκησαν επιρροή στη δικαστική κρίση καθιστώντας έτσι την τελευταία ανελεύθερη από εξωτερικούς παράγοντες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Γ. Τριανταφύλλου σε Λ. Κοτσαλή: ΕΣΔΑ & Ποινικό Δίκαιο, Νομική Βιβλιοθήκη, 2014.
- Αδάμ Παπαδαμάκης, Ποινική Δικονομία, 2021, Εκδόσεις Σάκκουλα.
