Του Άγγελου Παυλίδη,
Την 25η Ιουνίου 1925, εξελίσσεται πραξικόπημα από μερίδα του ελληνικού στρατού και ένα πρόσωπο, το οποίο ανήκει στις ένοπλες δυνάμεις αναλαμβάνει να διαχειριστεί το σύνολο των κρατικών αποφάσεων. Το σίγουρο είναι πως αυτό το γεγονός δεν ήρθε ως κεραυνός εν αιθρία στην πολιτική σκηνή του τόπου. Αντιθέτως, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως αναμενόμενο, με βάση τις δυναμικές, οι οποίες είχαν διαμορφωθεί τα προηγούμενα χρόνια.
Η Μικρασιατική Καταστροφή, το 1922, συντάραξε την ελληνική κοινωνία, προκαλώντας συνέπειες διαστάσεων που θα ήταν πολύ δύσκολο να διαχειριστούν. Η εμπιστοσύνη προς την πολιτική ηγεσία της χώρας κλονίστηκε αθεράπευτα, καθώς χαρακτηρίστηκε υπεύθυνη για την αποτυχία της εκστρατείας, με ό,τι αυτό συνεπαγόταν και ο λαός απαιτούσε την καταδίκη της, οργισμένος —όπως υποστήριζε— για την εγκληματική ανικανότητά της. Σ’ αυτή την περίοδο, είναι που θα αποδυναμωθεί το δίπολο βενιζελικών και βασιλικών, που είχε διαμορφωθεί την προηγούμενη δεκαετία, καθώς η πτέρυγα των δεύτερων αποδυναμώνεται πλήρως, λόγω του ότι κατείχε την ηγετική θέση στα χρονικά της ήττας. Κομβικό ρόλο, όμως, για τη συνέχιση των γεγονότων ήταν πως την ίδια αντίληψη για την πολιτική ηγεσία είχε και ο στρατιωτικός κόσμος της χώρας.
Ο στρατός της Ελλάδας έκανε την πρώτη του δυναμική εμφάνιση στα πολιτικά πράγματα το έτος 1909 με το κίνημα στο Γουδί, χωρίς όμως βλέψεις για κατάληψη της εξουσίας από δικά του στελέχη. Έκτοτε, ακολούθησαν συνταρακτικά γεγονότα, στα οποία ο στρατός έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο για την πορεία της χωράς με τους Βαλκανικούς πολέμους, τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την Μικρασιατική Εκστρατεία. Συνέπεια όλων αυτών ήταν να διογκωθεί και να πολιτικοποιηθεί ως μέρος του εθνικού διχασμού τη δεκαετία του 1910, χαρακτηριζόμενος από πολλές συγκρούσεις εντός του, με συνεχόμενες εναλλαγές προσώπων στα κέντρα λήψης αποφάσεων ανάλογα με την πολιτική ηγεσία της εκάστοτε περιόδου. Ακόμα, ως αποτέλεσμα, είχε να δημιουργηθούν ηγετικές προσωπικότητες και δυναμικές μέσα στο στράτευμα. Η κάθε πολιτική πλευρά επιδίωκε τη στήριξη από στρατιωτικούς, καθώς η όλο και αυξανόμενη ισχύ τους καθόριζε σε μεγάλο βαθμό τις εξελίξεις. Η πολιτική αστάθεια που είχε, λοιπόν, επικρατήσει σε συνδυασμό με τη δυναμική που είχε αναπτύξει ο στρατός εντός της χώρας, έκανε τους στρατιωτικούς επιρρεπείς σε κινήματα. Στόχος τους ήταν είτε η προώθηση συντεχνιακών συμφερόντων είτε η επιβολή ενός συνολικότερου εθνικού σχεδιασμού.
Την κατάσταση αυτή βρήκε την ευκαιρία να εκμεταλλευτεί ο δραστήριος στρατιωτικός Θεόδωρος Πάγκαλος, ο οποίος είχε λάβει μέρος στις περισσότερες στρατιωτικές επιτυχίες της Ελλάδας έως και τη Μικρασιατική Εκστρατεία. Αναγνωριζόμενος και καταξιωμένος στα πολεμικά πράγματα με καταβολές από τη βενιζελική πτέρυγα, το τελευταίο διάστημα είχε επιλέξει να πολιτευτεί. Με ερείσματα στο εγχώριο στράτευμα και δεδομένης της πολυδιάσπασης του βενιζελικού χώρου, που βρισκόταν στην εξουσία, αλλά και της κυβερνητικής αστάθειας, ο Πάγκαλος προβαίνει σε πραξικόπημα στις 25 Ιουνίου του 1925 με πρόφαση ότι η κυβέρνηση, αφενός δεν μπορεί να λύσει τα εσωτερικά και τα εξωτερικά προβλήματα της χώρας, αφετέρου έχασε την εμπιστοσύνη του στρατού και του λαού. Αρχικά, δημιούργησε μια ιδιόμορφη για τα δεδομένα της Ευρώπης δικτατορία, σχηματίζοντας κυβέρνηση με δικούς του ανθρώπους άνευ εκλογών, λαμβάνοντας όμως ψήφο εμπιστοσύνης από την πλειοψηφία της εθνοσυνέλευσης, καθώς θεωρήθηκε πως μ’ αυτό τον τρόπο θα γινόταν πιο διαλλακτικός και θα δεχόταν ορισμένες κοινοβουλευτικές δεσμεύσεις. Σύντομα, όμως, θα προσπερνούσε οποιαδήποτε δημοκρατικά προσχήματα και θα επέβαλε τη δική του ατζέντα με «στρατιωτικού τύπου πειθαρχία» στην κοινωνία και τους θεσμούς.
Αφορμή στάθηκε το γεγονός, ότι στις γερουσιαστικές εκλογές ο Ανδρέας Μιχαλακόπουλος, ο οποίος ήταν πρωθυπουργός προτού γίνει το πραξικόπημα της 25ης Ιουνίου, μαζί με τους Παπαναστασίου και Καφαντάρη, αποφάσισαν τη συμμετοχή με κοινό συνδυασμό κάτι που απειλούσε την ηγεμονία της κυβέρνησης Πάγκαλου. Έτσι, ο Πάγκαλος αποφάσισε να ανακοινώσει τον Ιανουάριο του 1926 την εγκαθίδρυση στρατιωτικής δικτατορίας, απαλλασσόμενος πλήρως από τον κοινοβουλευτισμό, δηλώνοντας πως τα κόμματα ευθύνονται για τα δεινά του τόπου, ενώ οι επεμβάσεις του στρατού υπήρξαν σωτήριες. Από πολύ νωρίς φρόντισε να καταστείλει τις αντίθετες πολιτικές απόψεις με διατάξεις που απαγόρευαν τις δημοσιεύσεις με κριτική προς την κυβέρνηση, με απαγορεύσεις εφημερίδων και διώξεις δημοσιογράφων, διευθυντών και πολιτικών. Εφαρμόστηκε οικονομική πολιτική λιτότητας και ταυτόχρονα, έγιναν γενναίες αυξήσεις δαπανών για στρατιωτικές δαπάνες, παρά τις οικονομικές δυσκολίες της περιόδου. Ακόμη, συντηρητική χαρακτηρίζεται η εσωτερική πολιτική, με ακραίο παράδειγμα την απόφαση να απαγορευθούν οι κοντές φούστες των γυναικών, όπου κυριολεκτικά αστυνομικοί έβγαιναν στους δρόμους με μεζούρες για να ελέγχουν εάν ξεπερνούσε τους τριάντα πόντους από το έδαφος, μία απόφαση με την οποία ο Πάγκαλος δέχτηκε πλήθος σατυρικών και καυστικών σχολίων.
Ο Πάγκαλος επεδίωκε την αναβίωση της «Μεγάλης Ιδέας», θεωρώντας την Τουρκία κεντρικό εχθρό της χώρας. Άλλαξε την κατεύθυνση της εξωτερικής πολιτικής, η οποία μέχρι τότε επιδίωκε την ειρήνευση για την ανασυγκρότηση, αναζητώντας συμμάχους για κοινή εμπλοκή και στήριξη σε περίπτωση σύρραξης με τη γειτονική χώρα χωρίς όμως ιδιαίτερη επιτυχία. Τα γεγονότα του Πετριτσίου, στα οποία μετέτρεψε ένα παραμεθόριο επεισόδιο, σε εισβολή του ελληνικού στρατού στη Βουλγαρία, με την μετέπειτα υποχρέωση μας να καταβληθεί πρόστιμο στη Βουλγαρία, αναδεικνύει την επιρρέπεια του στη χρήση πολεμικών επιλογών και την έλλειψη αντίληψης των διπλωματικών μεθόδων και συσχετισμών. Μεγαλύτερο ρόλο στην από-νομιμοποίηση του, όμως, είχε η προσπάθεια προσέγγισης της Γιουγκοσλαβίας με τριετή συνθήκη στήριξης σε περίπτωση που δεχτεί επίθεση μία από τις χώρες της συμφωνίας. Σε αντάλλαγμα, ήθελε να παραδώσει συγκυριαρχία για το λιμάνι της Θεσσαλονίκης, της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης – Γευγελής και να αναλάβει η Ελλάδα υποχρεώσεις έναντι της Γιουγκοσλαβίας για τους σλαβόφωνους της Μακεδονίας. Αυτές οι κινήσεις προκάλεσαν δυσφορία σε μεγάλο μέρος του στρατεύματος, ακόμα και σε πρώην υποστηρικτές του και οδήγησαν σύντομα στην ανατροπή του.
Το κίνημα του Γεώργιου Κονδύλη στις 22 Αυγούστου 1926 ήταν αυτό που κατάφερε να ανατρέψει το καθεστώς του Πάγκαλου, ο οποίος την ώρα του πραξικοπήματος βρισκόταν στις Σπέτσες. Έπειτα, από μία περιπετειώδης καταδίωξη συνελήφθη και οδηγήθηκε στις φυλακές της Κρήτης.
Μ’ αυτόν τον τρόπο, έληξε η βραχύβια και ιδιόμορφη δικτατορία του τον καιρό του μεσοπολέμου, η οποία κατέλυσε τους ήδη αποδυναμωμένους κοινοβουλευτικούς θεσμούς και επέβαλε μία προσωπική ατζέντα στην πολιτική κατεύθυνση της χώρας. Ήταν, αντικειμενικά, μια ταραχώδης περίοδος για την Ελλάδα, η οποία έμοιαζε βαθύτατα διχασμένη και εξουθενωμένη. Μία φράση από την απολογία του ιδίου του Πάγκαλου αναδεικνύει και τη δική του οπτική για την τότε κατάσταση και τη θέση του σ’ αυτή: «Υπήρξα, ως εδήλωσα, και τότε, και εγώ μια ανωμαλία εν μέσω των τόσων άλλων αίτινες υφίστανται και μέχρι σήμερον εν τη πολιτική εξελίξει του τόπου».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Η δικτατορία του Θεόδωρου Πάγκαλου: Επισκόπηση του καθεστώτος και της εσωτερικής και της εξωτερικής του πολιτικής, amitos.library.uop.gr, διαθέσιμο εδώ
