Του Αργύρη Χατζηδιάκου,
Η Χάνα Άρεντ, μια από τις σημαντικότερες φιλοσόφους του 20ου αιώνα, ανέπτυξε μια κριτική ματιά απέναντι στην παραδοσιακή πολιτική επιστήμη, ρίχνοντας το βάρος στην έννοια της πολιτικής, της ελευθερίας και της εξουσίας. Η φιλόσοφος θεωρούσε πως η πολιτική επιστήμη, όπως διαμορφώθηκε εντός της νεωτερικότητας, έχει βρεθεί μακριά από την ουσία της πολιτικής, την οποία εντόπιζε στη δράση και στη δημόσια σφαίρα. Για την Άρεντ, η πολιτική δεν αποτελεί απλώς ένα εργαλείο για την άσκηση εξουσίας ή την επίτευξη στόχων, αλλά ένα ζωτικό πεδίο, όπου τα άτομα έχουν τη δυνατότητα να αποκαλύψουν τη μοναδικότητά τους και να συμμετάσχουν στην κοινή ζωή.
Η φιλόσοφος επέκρινε την πολιτική επιστήμη για την τεχνοκρατική της —θα έλεγε κανείς— προσέγγιση, που αντιμετώπιζε την πολιτική ως έναν χώρο διοίκησης και διαχείρισης παρά ως μια σφαίρα ελεύθερης συμμετοχής, αυθεντικής κι αυθόρμητης δράσης. Για την Άρεντ, η πολιτική δεν οροθετείται στην εξουσία ή την άσκηση αυτής, αλλά αναδύεται όταν τα άτομα συγκεντρώνονται για να δρουν από κοινού δημοσίως. Η έννοια της «vita activa» ή της ενεργούς ζωής, ήταν βασική στη σκέψη της φιλοσόφου. Στο πλαίσιο αυτό, ξεχώρισε τρεις βασικές ανθρώπινες δραστηριότητες: την εργασία, τη δημιουργία και τη δράση. Από αυτές, η δράση είναι η πιο πολιτική, διότι συνδέεται με την ελευθερία, τη φύση των ανθρωπίνων σχέσεων και τη δυνατότητα για ένα καινούργιο ξεκίνημα. Για την Άρεντ, η δράση δεν σχετίζεται μόνο με την παραγωγή ή την πρακτική εφαρμογή, αλλά αποτελεί την ίδια την ουσία της πολιτικής, λόγω του ότι απαιτεί την παρουσία άλλων και την αλληλεπίδραση μαζί τους.
Εκτός των άλλων, αμφισβήτησε την παραδοσιακή κατανόηση της εξουσίας ως κυριαρχίας. Για τη ιστορικό, η εξουσία αναδύεται από τη συλλογική δράση και τη συναίνεση μιας κοινότητας. Η αυθεντική εξουσία, προκύπτει όταν τα άτομα συμφωνούν να δρουν από κοινού για έναν σκοπό, ενώ η βία, από την άλλη, είναι το μέσο που καταστρέφει αυτή την εξουσία. Αυτό αποτέλεσε κριτική στην πολιτική επιστήμη που πολλές φορές επικεντρώνεται στην ανάλυση των μηχανισμών εξουσίας και των σχέσεων ισχύος, παραμελώντας τη θετική διάσταση της πολιτικής δράσης ως συμμετοχής και συνεργασίας. Η φιλόσοφος αναγνώρισε πως η πολιτική επιστήμη επηρεάστηκε βαθιά από τη φιλοσοφική παράδοση, η οποία, σύμφωνα με την ίδια, υποτίμησε την πολιτική δράση.
Από τον Πλάτωνα κι έπειτα, η πολιτική συχνά ταυτιζόταν με την έννοια της ισχύος, της κυριαρχίας και της επιβολής της τάξης, κάτι που έθεσε την ελευθερία στο περιθώριο στην πολιτική σκέψη. Η φιλοσοφία, όπως την ερμήνευσε η Άρεντ, έτεινε να θεωρεί την πολιτική ως ένα χώρο, εντός του οποίου η ανάγκη υπερισχύει της ελευθερίας και που τα άτομα αναγκάζονται να δρουν σύμφωνα με εξωτερικές πιέσεις. Η παράδοση αυτή οδήγησε σε μια υποβάθμιση της πολιτικής ως πεδίου καθαρής ανθρώπινης δράσης και στην ανάδειξη τεχνοκρατικών και γραφειοκρατικών προσεγγίσεων. Για τη φιλόσοφο, η εξέλιξη αυτή απομάκρυνε κατά πολύ την πολιτική επιστήμη από το να ασχολείται με την ουσία της πολιτικής ζωής.
Η προσέγγιση της Άρεντ στη Δημοκρατία είναι ένα παράδειγμα της κριτικής της στην πολιτική επιστήμη. Η φιλόσοφος επέκρινε τη σύγχρονη αντιπροσωπευτική δημοκρατία ως ένα σύστημα που απομονώνει τους ανθρώπους/πολίτες από την αυθεντική κι ουσιαστική συμμετοχή στην πολιτική ζωή. Αντιπαρέβαλε αυτή τη μορφή δημοκρατίας με τις αρχαιοελληνικές πόλεις-κράτη, στις οποίες τα άτομα συμμετείχαν άμεσα στη λήψη των αποφάσεων. Η εν λόγω φιλόσοφος θεωρούσε πως η Δημοκρατία είναι αναγκαίο να στηρίζεται σε μικρές αυτοδιοικούμενες κοινότητες, όπου τα άτομα θα έχουν τη δυνατότητα να συμμετέχουν άμεσα στη λήψη καίριων αποφάσεων που σχετίζονται με τη δημόσια σφαίρα. Σε αντίθεση με την παραδοσιακή, κλασική φιλελεύθερη σκέψη, που συνδέει την ελευθερία με την απουσία καταναγκασμού, η Άρεντ την κατανοεί ως τη δυνατότητα δράσης στη δημόσια σφαίρα. Η ελευθερία δεν αποτελεί κάποιο ιδιωτικό αγαθό αλλά μια συλλογική εμπειρία, που εκδηλώνεται μέσα από τη συμμετοχή και την επικοινωνία.
Συνοψίζοντας, η Χάνα Άρεντ έδωσε μια βαθιά κριτική στην πολιτική επιστήμη, καλώντας τη να επιστρέψει στη μελέτη της πολιτικής ως πεδίο ελευθερίας. Η σκέψη της εμπνέει σύγχρονες συζητήσεις για την αναζωογόνηση της Δημοκρατίας και τη σημασία της συμμετοχής των πολιτών στη δημόσια σφαίρα. Η πολιτική, όπως τη οραματίζεται η Άρεντ, δεν αποτελεί απλώς έναν μηχανισμό διακυβέρνησης, αλλά έναν χώρο ελευθερίας και συλλογικής δημιουργίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η Ανθρώπινη Κατάσταση, Arendt Hannah, εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ, 2020
- Για την Επανάσταση, Arendt Hannah, εκδόσεις ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, 2006
