Του Φωκίωνα Δανιηλίδη,
Όταν ο Οκταβιανός-Αύγουστος (63 π.Χ. – 14 μ.Χ.), ο πρώτος αυτοκράτορας της Ρώμης πέθανε το 14 μ.Χ., ήταν φανερό πως το έργο του δεν θα χανόταν μαζί του. Πράγματι, το σύστημα διακυβέρνησής του παρέμεινε, ουσιαστικά, ακέραιο για τους επόμενους τρεις αιώνες, μέχρι που ο Διοκλητιανός επέβαλε στην Αυτοκρατορία το σύστημα της Τετραρχίας, το 284 μ.Χ. Όσον αφορά το κύρος του ίδιου και της Ρώμης υπάρχουν αμέτρητα παραδείγματα ηγετών, οι οποίοι είχαν ως πρότυπο τον Αύγουστο και ακόμα, περισσότερες περιπτώσεις όπου μία αυτοκρατορία προσπάθησε να διαδεχθεί το μεγαλείο της ρωμαϊκής.
Ο Αυτοκράτορας, βέβαια, από το 13 π.Χ., έναν χρόνο προτού αφήσει την τελευταία του πνοή, δεν αγνοούσε το γεγονός πως η ζωή του πλησίαζε στο τέλος της. Για πολλά χρόνια υπέφερε από μία χρόνια νόσο και καθώς βρισκόταν πλέον σε μία ιδιαίτερα προχωρημένη ηλικία για τα δεδομένα της εποχής του, γνώριζε ότι το σώμα του δεν θα μπορούσε να συνεχίσει να την υπομένει. Αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο ο Αύγουστος αποφάσισε να συγγράψει τις Res Gestae Divi Augusti (Τα πεπραγμένα του θεϊκού Αυγούστου), προσφέροντας στο κόσμο τη μοναδική αφήγηση πρώτου προσώπου της διακυβέρνησής του και την πρώτη δημοσιοποιημένη αυτοβιογραφία ενός μονάρχη.
Στις 19 Αυγούστου του 14 μ.Χ., την ίδια μόλις μέρα που ο Αυτοκράτορας βρέθηκε νεκρός, το κείμενο των Res Gestae χαράχθηκε σε δύο χάλκινες στήλες, οι οποίες τοποθετήθηκαν έξω από τις πύλες του Μαυσωλείου του. Εν συνεχεία, το ίδιο κείμενο διαδόθηκε σε ολόκληρη την επικράτεια και σύντομα, τα απομνημονεύματα του Αυγούστου βρίσκονταν σε μορφή επιγραφών, στις σημαντικότερες πόλεις της Μεσογείου, ως μία τελευταία πράξη αυτοκρατορικής προπαγάνδας. Από τα λίγα σωζόμενα παραδείγματα συνιστά ένας ναός, που βρίσκεται στη σημερινή Άγκυρα, ο οποίος έφερε τις Res Gestae χαραγμένες στον πλευρικό του τοίχο και ήταν αφιερωμένος στον Αυτοκράτορα και τη θεά Ρώμη.
Τα περιεχόμενα των Πεπραγμένων, όπως είναι αναμενόμενο, εκθειάζουν το συγγραφέα τους, περιγράφοντάς τον ως ήρωα για τη ρωμαϊκή Res Publica μέχρι και ως ένα θεό. Στις Res Gestae, όπως ισχύει και για τη γενικότερη λογοτεχνική παραγωγή και για κάθε μορφή τέχνης της αυγούστειας Ρώμης, επαναλαμβάνονται τα ίδια προπαγανδιστικά μοτίβα, τα οποία επέτρεψαν στον Αύγουστο να καταλύσει το ρεπουμπλικανικό πολίτευμα χωρίς ο λαός του να καταλήξει να τον θεωρεί μονάρχη. Ειδικότερα, οι εχθροί του με κυριότερο τον Μάρκο Αντώνιο αναφέρονται ως τύραννοι, ενώ ο ίδιος ο Αύγουστος ισχυρίζεται ότι «τους ξεπερνούσε όλους σε κύρος, ωστόσο δεν είχε μεγαλύτερη εξουσία από άλλους που ήταν συνάδελφοί του στο κάθε αξίωμα» (Augustus, Res Gestae Divi Augusti, 34, Μετάφραση προσωπική).
Ουσιαστικά, ο Αύγουστος, μ’ αυτόν τον τρόπο, σκόπευε η νέα πραγματικότητα, που είχε δημιουργήσει για τη Ρώμη μέσω της συστηματικής προπαγάνδας του, να παραμείνει ακέραια στο πέρασμα του χρόνου, έναν στόχο τον οποίο πέτυχε. Για έναν αιώνα, μετά το θάνατό του, δεν υπήρξε σχεδόν κανένας συγγραφέας, ο οποίος κατέκρινε τον πρώτο αυτοκράτορα της Ρώμης. Αντιθέτως, φέρεται να λατρευόταν ως σωτήρας σε ολόκληρη τη Μεσόγειο και παράλληλα, γνωρίζουμε πως οι ανατολικές επαρχίες, στις οποίες η αποθέωση ενός ηγεμόνα κοινωνικά αποδεκτή, συχνά αποκαλούσαν αυτόν και τον Καίσαρα θεούς.
Οι πρώτοι ιστορικοί, των οποίων τα έργα δεν είναι απόλυτα πιστά στην «επίσημη» εκδοχή των Res Gestae, είναι ο Πλούταρχος και ο Αππιανός χωρίς αυτό να σημαίνει πως ήταν ανεπηρέαστοι από αυτήν. Πράγματι, οι παραπάνω ιστορικοί, αν και περιγράφουν τον Αύγουστο ως τυραννικό και όχι ως έναν ανιδιοτελή προστάτη των ρεπουμπλικανικών παραδόσεων, δεν γίνεται καμία προσπάθεια να δικαιωθεί ο Αντώνιος. Μάλιστα, η προπαγάνδα που αμαύρωσε τόσο τον ίδιο όσο και την σύζυγό του, την Κλεοπάτρα, είναι παρούσα και στα δικά τους έργα. Συγκεκριμένα, και οι δύο περιγράφουν τον Αντώνιο ως έναν προδότη που χειραγωγείτο από την Κλεοπάτρα στο να στραφεί ενάντια της ίδιας του της πατρίδας. Μέχρι και ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, στο έργο του «Αντώνιος και Κλεοπάτρα», παρουσιάζει τους εχθρούς του Οκταβιανού με παρόμοιο τρόπο, καθώς βασίστηκε κυρίως στις βιογραφίες του Πλούταρχου για να το ολοκληρώσει. Η δικαίωση για αυτούς ήρθε μονάχα από τη δεκαετία του ’70 και έπειτα, αφού οι ρωμαϊκές σπουδές άρχισαν να ερμηνεύονται σύμφωνα με τις αρχές του κινήματος του μεταμοντερνισμού.
Η περίπτωση των Res Gestae αποτελεί από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα του φαινομένου, το οποίο οι ιστορικοί αποκαλούν «σιωπή των πηγών». Σε μία αυτοκρατορία, την οποία ο Αύγουστος είχε ιδρύσει και οργανώσει με τέτοιον τρόπο, ώστε αυτός να συνιστά το επίκεντρο της αρχιτεκτονικής, των τεχνών και της λογοτεχνικής παραγωγής, είναι πρακτικά αδύνατον να σωθεί κάποια μαρτυρία που καταφέρεται εναντίον του. Ως φυσικό επακόλουθο, οι μεταγενέστεροι συγγραφείς, ο οποίοι δεν είχαν επηρεαστεί άμεσα από την αυγούστεια προπαγάνδα, αδυνατούσαν να ανακαλύψουν την αλήθεια μέσω της έρευνάς τους και η εκδοχή του νικητή συνέχισε να επαναλαμβάνεται μέχρι τη νεότερη εποχή.
Οι γραπτές μαρτυρίες, λοιπόν, τόσο για την επιστήμη της ιστορίας όσο και για άλλους τομείς είναι ανεκτίμητης αξίας, καθώς η απουσία τους δίνει τη δυνατότητα στον οποιονδήποτε να πλάσει τα γεγονότα, όπως εκείνος επιθυμεί, αδιαφορώντας για την εγκυρότητά τους. Όπως έλεγαν και οι ίδιοι οι αρχαίοι Ρωμαίοι: “verba volant, scripta manent” (τα λόγια πετούν, τα γραπτά μένουν).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αππιανός (2008), Άπαντα (τόμος δωδέκατος): Ρωμαϊκά Ο, Π (μτφρ. Οδυσσέας Χατζόπουλος), Αθήνα: εκδ. Κάκτος
- Αύγουστος (2014), Τα πεπραγμένα του θεϊκού Αυγούστου (μτφρ. Δημήτριος Ματζίλας), Ιωάννινα: εκδ. Carpe Diem
- Πλούταρχος (1993), Βίοι Παράλληλοι (τόμος εικοστός δεύτερος): Δημήτριος – Αντώνιος (μτφρ. Οδυσσέας Χατζόπουλος), Αθήνα: εκδ. Κάκτος
- Alföldy Céza (2009), Ιστορία της ρωμαϊκής κοινωνίας (μτφρ. Άγγελος Χανιώτης), Αθήνα: ΜΙΕΤ
- Andrew Ramage – Nancy Ramage (2018), Ρωμαϊκή Τέχνη: Από τον Ρωμύλο έως τον Κωνσταντίνο, Αθήνα: University Studio Press
- Balsdon John Percy Vyvian Dacre (1976), “Augustus-Augusta”, Oxford Classical Dictionary, Νέα Υόρκη: εκδ. Oxford University Press
- Balsdon John Percy Vyvian Dacre (1976), “Princeps”, Oxford Classical Dictionary, Νέα Υόρκη: εκδ. Oxford University Press
- Beard Mary (2016), SPQR: Ιστορία της Αρχαίας Ρώμης (μτφρ. Κουρεμένος Κώστας), Αλεξάνδρεια
- Bosworth Brian (1999), “Augustus, the Res Gestae and the Hellenistic Theories of Apotheosis”, The Journal of Roman Studies, τχ 89
- Conte Gian Biagio (2009), «Η λογοτεχνία της αυγούστειας εποχής», Εισαγωγή στην αρχαιογνωσία: Ρώμη, τομ. Β’ (μτφρ. Δημήτρης Νικήτας), Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα
- Eck Werner (2014), Η εποχή του Αυγούστου (μτφρ. Μιχαλόπουλος Ανδρέας), Αθήνα: εκδ. Πεδίο
- Galinsky Karl (2007), The Cambridge Companion to The Age Of Augustus, Νέα Υόρκη: εκδ. Cambridge University Press
- Zanker Paul (1988), The power of images in the Age of Augustus (μτφρ. Alan Shapiro), Μίσιγκαν: εκδ. Michigan University Press
