Σύνδρομο του σοφού: Mια ματιά στο παράδοξο της ιδιοφυΐας

Της Άννας Ηλίου, 

Το σύνδρομο Savant, γνωστό και ως σύνδρομο του σοφού, αποτελεί ένα σπάνιο φαινόμενο, το οποίο οδηγεί τους «πάσχοντες» με νοητικές ή αναπτυξιακές διαταραχές να εκτυλίσσουν συγκεκριμένες εξαιρετικές δεξιότητες. Αν και η πρώτη αναφορά του συνδρόμου έγινε το 1783, δεν ήταν παρά στα τέλη του 19^ου αιώνα όταν Dr. J. Langdon Down καθιέρωσε την έννοια “idiot savant” («χαζός σοφός») ως ξεχωριστή νοσολογική οντότητα, περιγράφοντας 10 περιπτώσεις ατόμων με περιορισμένη πνευματική λειτουργία μεν, εξαιρετικές νοητικές ικανότητες δε (“islands of genius” – «νησίδες μεγαλοφυΐας»). Η ορολογία αυτή αργότερα αντικαταστάθηκε από το “σύνδρομο Savant” και προσελκύει μέχρι και σήμερα έντονο επιστημονικό ενδιαφέρον, καθώς αποκαλύπτει πτυχές της εγκεφαλικής λειτουργίας που παραμένουν εν πολλοίς ανεξερεύνητες.

Τύποι και χαρακτηριστικά του συνδρόμου

Το σύνδρομο Savant διακρίνεται σε δύο κύριες κατηγορίες: το συγγενές και το επίκτητο. Το συγγενές σύνδρομο αφορά περίπου στο 90% των περιπτώσεων και εμφανίζεται από τη γέννηση, συχνά σε συνδυασμό με διαταραχές του αυτιστικού φάσματος. Από την άλλη, το επίκτητο σύνδρομο μπορεί να αναπτυχθεί μετά από εγκεφαλικούς τραυματισμούς ή νόσους, όπως η μετωποκροταφική άνοια.

Αν και η ισχυρή κι αλάνθαστη μνήμη αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό όλων των ατόμων με σύνδρομο Savant, οι κύριες αξιοθαύμαστες δεξιότητες αυτού του φαινομένου εμπίπτουν σε μια από τις πέντε ακόλουθες κατηγορίες:

1. Μουσική: Με συχνότερο εκπρόσωπο το πιάνο, τα άτομα με σύνδρομο Savant μπορούν να παίζουν με εξαιρετική ακρίβεια ένα ή και περισσότερα όργανα (ακόμα και 22!), καθώς και να συνθέσουν μουσική.
2. Μαθηματικά: Η δεξιότητα περιλαμβάνει ταχύτατους υπολογισμούς, ενώ μπορεί να λείπουν άλλες βασικές μαθηματικές δεξιότητες.
3. Οπτικο-χωρικές ικανότητες: Ικανότητα ακριβούς μέτρησης των αποστάσεων χωρίς εργαλεία, δυνατότητα δημιουργίας σύνθετων μοντέλων ή σχεδίων με σχολαστική ακρίβεια, μαεστρία στη σύνταξη χαρτών κ.ά.
4. Τέχνη: Σχέδιο, δημιουργία γλυπτών ή ζωγραφική.
5. Ημερολογιακοί υπολογισμοί: Aκριβής υπολογισμός για ημερομηνίες αιώνες μπροστά ή πίσω· μια άγνωστη κι άπιαστη δεξιότητα για τους περισσότερους ανθρώπους.

Επιδημιολογία

Το σύνδρομο του σοφού, σύμφωνα με μερικές έρευνες, εμφανίζεται περίπου σε 1 στους 1.000 ανθρώπους με νοητική αναπηρία και στο 10% των ατόμων με αυτισμό. Ωστόσο, δεν συνδέεται αποκλειστικά με τις διαταραχές του αυτιστικού φάσματος, καθώς μόνο τα μισά άτομα με το σύνδρομο φέρουν αυτήν τη διάγνωση. Επιπλέον, η πάθηση εμφανίζεται συχνότερα στους άνδρες, με αναλογία 4:1 σε σχέση με τις γυναίκες, γεγονός που μπορεί να σχετίζεται με ορμονικές επιδράσεις κατά την προγεννητική ανάπτυξη.

Θεωρίες ερμηνείας

Η προέλευση και αιτιολογία του συνδρόμου Savant παραμένουν ασαφείς, αλλά υπάρχουν διάφορες θεωρίες που επιχειρούν να τις διαλευκάνουν:

1. Μοντέλο παράδοξης λειτουργικής ενίσχυσης: Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, η απώλεια ορισμένων λειτουργιών του εγκεφάλου, όπως αυτές στον αριστερό προμετωπιαίο λοβό, μπορεί να ενισχύσει άλλες περιοχές, ιδιαίτερα στο δεξί ημισφαίριο, που μεταξύ άλλων θεωρείται υπεύθυνο για την επεξεργασία των συναισθημάτων, την οπτική αντίληψη του χώρου, την καλλιτεχνική έκφραση και το χιούμορ. Αυτός ο μηχανισμός έχει παρατηρηθεί και καταγραφεί στη βιβλιογραφία σε περιπτώσεις μετωποκροταφικής άνοιας.
2. Υπερσυνδεσιμότητα: Αυξημένες συνδέσεις μεταξύ περιοχών του εγκεφάλου είναι πιθανό να ευθύνονται για την ανάπτυξη εξαιρετικών δεξιοτήτων. Μελέτες με νευροαπεικονιστικές τεχνικές δείχνουν ότι η υπερσυνδεσιμότητα είναι κοινό χαρακτηριστικό σε άτομα με σύνδρομο Savant. Για παράδειγμα, μελέτη του 2011 σε μουσικό με εξαιρετική ικανότητα να αντιλαμβάνεται τα χαρακτηριστικά των ήχων και της μουσικής, φανέρωσε αυξημένες συνδέσεις τόσο μεταξύ των δύο κροταφικών λοβών (που φιλοξενούν το κέντρο της ακοής) όσο και στα επιμέρους τμήματα του επικρατούντος κροταφικού λοβού. Πιστεύεται ότι η υπερσυνδεσιμότητα αφορά και τη συναισθησία, δηλαδή την ικανότητα συσχέτισης/ανάμειξης δύο αισθήσεων, η οποία απαντάται συχνά στον αυτισμό και στο σύνδρομο του σοφού.
3. Ενισχυμένη πρόσβαση σε λιγότερο επεξεργασμένες πληροφορίες/λειτουργία τοπικής αντίληψης: Σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία, τα άτομα με σύνδρομο του σοφού έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες που βρίσκονται σε όλα τα μέρη του εγκεφάλου, αλλά παραμένουν εκτός συνείδησης. Έχουν, δηλαδή, την τάση να εστιάζουν περισσότερο στα επιμέρους ερεθίσματα, παρά στο σύνολο τους και τη συνειδητή, ολιστική αντίληψη· κάτι που είναι ευεργετικό για την επίλυση ορισμένων προβλημάτων. Στο πλαίσιο αυτό εξηγείται και η δυσκολία των ατόμων με Savant να εναλλάξουν το επίκεντρο της προσοχής τους από ένα ερέθισμα σε άλλο.

Αν και καμία από αυτές τις θεωρίες δεν έχει ακόμη πλήρως αποδειχθεί, προσφέρουν ένα πολύτιμο πλαίσιο κατανόησης του συνδρόμου και των δυνατοτήτων του ανθρώπινου εγκεφάλου, αποκαλύπτοντας τη σύνδεση της στείρας νευρολογίας με την πολυδιάστατη ανθρώπινη ιδιοφυΐα.

Φαίνεται, λοιπόν, ότι το σύνδρομο Savant αποτελεί μια συναρπαστική απόδειξη της πολυπλοκότητας του ανθρώπινου εγκεφάλου. Παρά τις δυσκολίες που μπορεί να συνοδεύουν τις γνωστικές ή αναπτυξιακές διαταραχές, όπως ο αυτισμός, οι μοναδικές ικανότητες αυτών των ατόμων αναδεικνύουν το –αχαρτογράφητο ακόμη– δυναμικό που κρύβεται μέσα μας. Νέες τεχνικές, όπως η διακρανιακή μαγνητική διέγερση, υπόσχονται να ρίξουν φως στις νευροφυσιολογικές βάσεις του φαινομένου και ίσως να αποκαλύψουν κρυφές ανθρώπινες δυνατότητες. Περαιτέρω έρευνα θα οδηγήσει όχι μόνο στη βαθύτερη κατανόηση του φαινομένου, αλλά και στην αξιοποίηση των ευρημάτων προς όφελος όλης της επιστήμης κι είναι ο λόγος που η ιατρική κοινότητα κρατά το βλέμμα σταθερά προσηλωμένο προς το μέλλον.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ 

• An outline of savant syndrome, Psychiatria Polska, διαθέσιμο εδώ