Του Γιώργου Ποτουρίδη,
Τι είναι η ποινή; Ποιους σκοπούς υπηρετεί; Ποινή είναι το δεινό με την έννοια ότι στιγματίζει τον δράστη εφ’ όρου ζωής, που επιβάλλεται από την οργανωμένη πολιτεία, δηλαδή από το αρμόδιο κρατικό όργανο με μια θεσμοθετημένη τυπική διαδικασία με θεσμικές εγγυήσεις και εχέγγυα αξιοπιστίας (δικονομικοί κανόνες), ως απάντηση στην εγκληματική πράξη που διαταράσσει την κοινωνική συμβίωση, με αναγκαστική επέμβαση σε έννομα αγαθά του δράστη και αμιγώς προσωποπαγή χαρακτήρα, απειλούμενη γενικά και επιβαλλόμενη ειδικά.
Τα επιμέρους στοιχεία της ποινής λοιπόν είναι:
1. Ένα δεινό, δηλαδή κακό. Μιλώντας για κακό εννοείται η προσβολή συγκεκριμένων εννόμων αγαθών του δράστη (ελευθερία–περιουσία–τιμή), καθώς επίσης και ο στιγματιστικός της χαρακτήρας με την έννοια ότι εφ’ όρου ζωής ακολουθεί τον εγκληματούντα η απαξία και η μομφή για την αντικοινωνική συμπεριφορά του. Σε αντίθεση με το διοικητικό πρόστιμο, η ποινή αναγράφεται στο ποινικό μητρώο και αποδίδει αιώνια μομφή στο συγκεκριμένο πρόσωπο, καθώς δεν μπορεί να απαλλαγεί από την αποδοκιμασία των κοινωνών στην συμπεριφορά του όσο υπάρχει πάνω στη γη. Άρα, η ποινή ως κακό προσδιορίζεται ενύπαρκτα με ηθικά κριτήρια, από τα οποία θεωρείται η πράξη μη ανεκτή και συγχωρητέα.
2. Η ποινή έχει αναγκαστικό χαρακτήρα, μιας και πρόκειται για αναγκαστική και όχι συμβατική επέμβαση στα έννομα αγαθά του δράστη. Επομένως, αφού επιβάλλεται χωρίς να ενδιαφέρει η θέληση του υφιστάμενου, το κακό θεωρείται άσκηση εξουσιαστικής υπεροχής του τιμωρούντος, δηλαδή imperium.
3. Η ποινή επιβάλλεται αμιγώς από την πολιτεία και δη από το αρμόδιο συνταγματικά κρατικό όργανο, δηλαδή το δικαστήριο με θεσμοθετημένη τυπική διαδικασία, αυτό που καλείται Ποινική Δικονομία και ορθά αναγνωρίζεται ως το δεύτερο σπουδαιότερο νομοθέτημα μετά το Σύνταγμα, με θεσμικές εγγυήσεις για δίκαιη δίκη και αμερόληπτη κρίση. Δεν νοείται, λοιπόν, η ποινική τιμωρία να επέλθει από το θύμα, όπως συνέβαινε στην αρχαιότητα, παρά μόνο από την ίδια την πολιτεία ως αποκλειστική και θεμελιακή αρμοδιότητα απορρέουσα από την εξουσία της υπόστασής της.
4. Η ποινή έχει αμιγώς προσωποπαγή χαρακτήρα. Σε αντίθεση με τη διοικητική κύρωση ή την αστική αποζημίωση που εκχωρείται και κληρονομείται, η ποινή ως μομφή επί του συγκεκριμένου ανθρώπου δεν νοείται να εκχωρηθεί και να κληρονομηθεί, αλλά αποσβήνεται με τον θάνατο του φέροντος τη μομφή.
Ως προς τους σκοπούς που εξυπηρετεί αναπτύχθηκαν πολλές θεωρίες, των οποίων η παράθεση ακολουθεί. Κατά τις απόλυτες θεωρίες ή αλλιώς της λογικής της ανταπόδοσης, ο σκοπός της ποινής είναι αποκλειστικά η τιμωρία του δράστη, η ανταπόδοση του κακού και η έκφραση της αποδοκιμασίας της συμπεριφοράς του από τους υπόλοιπους κοινωνούς. Φιλοσοφικό έρεισμα αυτών των θεωριών είναι δίχως άλλο η ρήση του Μωσαϊκού νόμου «οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος». Υιοθετείται το δόγμα της “fiat iustitia et pereat mundus” («ας αποδοθεί δικαιοσύνη και ας χαθεί ο κόσμος όλος»). Αυτή η θεωρία αντιλαμβάνεται τη δικαιοσύνη, ορθά κατά την άποψη μου, ως αφηρημένο ιδεατό κόσμο απορρέοντα από ανώτερα αξιακά ενύπαρκτα ιδεώδη, άρρηκτα δεμένα με την υπόσταση του ανθρώπου, χωρίς σχετικοποίηση με τους επιμέρους κοινωνούς. Όπως, όμως, εύλογα νοείται, δεν μπορεί να αποτελέσει σκοπό της ποινής στο φιλελεύθερο ποινικό δίκαιο. Μόνο ως στάση ζωής αποτελεί θεμελιακή αφετηρία. Κατά τις σχετικές θεωρίες ή αλλιώς της πρόληψης, το ενδιαφέρον εντοπίζεται είτε στην γενική πρόληψη φόβου για ανάλογη αντιμετώπιση των ίδιων εάν δεν επιδείξουν συμμόρφωση είτε στην ειδική πρόληψη, δηλαδή τη συγκεκριμενοποίηση του σκοπού της ποινής στον σωφρονισμό και επανενταγμό του δράστη στο κοινωνικό σύνολο, δηλαδή την επίδραση προς τρίτους, ώστε να αποφεύγουν παρόμοιες πράξεις, την δημιουργία.
Στο σύγχρονο κόσμο κρατούσες απολύτως ορθά είναι οι ενωτικές θεωρίες, οι οποίες προβαίνουν σε μίξη των ανωτέρω θεωριών, ούτως ώστε η σύμμειξη αυτών να ορίσει τον σκοπό της ποινής στο φιλελεύθερο ποινικό δίκαιο. Κατά τις ενωτικές θεωρίες, η ποινή σε όλο της το φάσμα και όχι διαδοχικά (απειλούμενη–επιβαλλόμενη–εκτιόμενη) εξυπηρετεί ταυτόχρονα και αναλογικά τόσο την ανταπόδοση-αποδοκιμασία, όσο και την ειδική και γενική πρόληψη! Με μια πρόχειρη ματιά θα μπορούσε κανείς να δεχθεί ότι η γενική πρόληψη εξυπηρετείται στην απειλούμενη ποινή, η ανταπόδοση στην επιβαλλόμενη και η ειδική πρόληψη στην εκτιόμενη. Μια τέτοια θεώρηση δεν μπορεί να γίνει δεκτή. Σε όλα της τα στάδια η ποινή εξυπηρετεί το σύνολο των σκοπών της, όπως αυτοί εκχέονται από την κρατούσα ενωτική θεωρία, σεβόμενη πάντα την αρχή της αναλογικότητας. Από την παραπάνω ανάλυση, λοιπόν, το Ποινικό Δίκαιο μπορεί να ορισθεί ως εξής: Πρόκειται για το σύνολο των κανόνων δικαίου με τους οποίους ανάγονται σε εγκλήματα οι προσβολές σημαντικών για την κοινωνία αγαθών και ορίζονται οι απειλούμενες επ’ αυτών κυρώσεις.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Μαρία Καϊάφα-Γκμπάντι, Ελισάβετ Συμεωνίδου-Καστανίδου, Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2022.
