Του Ορέστη Παπαδημητρίου,
Η Χριστιανική θρησκεία, ως η μεγαλύτερη στον κόσμο, αντιμετώπισε πολλές προκλήσεις και αλλαγές κατά τη διάρκεια των αιώνων από την ίδρυσή της. Ωστόσο, η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση αποτέλεσε μία από τις σημαντικότερες κινήσεις εντός του Δυτικού Χριστιανισμού, θέτοντας υπό αμφισβήτηση τα δόγματα της Καθολικής Εκκλησίας, τα οποία ίσχυαν για αιώνες.
Η Μεταρρύθμιση, μία μεγάλη κοινωνική και θρησκευτική κίνηση, ξεκίνησε το 1517 στα εδάφη της σύγχρονης βόρειας Γερμανίας. Συνολικά, το κίνημα προέκυψε από εντάσεις και προβλήματα, που συσσωρεύονταν για περισσότερο απ’ έναν αιώνα. Όταν η κατάσταση έφτασε στο απροχώρητο, ακολούθησε μια αλυσίδα γεγονότων, που δεν μπορούσε να σταματήσει. Οι εντάσεις με την παπική εξουσία και την Καθολική Εκκλησία αυξάνονταν στην Ευρώπη ήδη από το 1400. Πολλοί συμφωνούν ότι η Μεταρρύθμιση ξεκίνησε στη Βοημία με το κίνημα των Ουσσιτών, των οπαδών του Γιαν Χους. Αυτό το πρώιμο Προτεσταντικό κίνημα ήταν ένα σημαντικό βήμα για τη Μεταρρύθμιση, αλλά καταπνίγηκε σκληρά από την Καθολική Εκκλησία. Η περιοχή βρισκόταν σε βαθιά κοινωνική, πολιτική και οικονομική κρίση, ενώ ο βασιλιάς της Βοημίας, ο Βεντσεσλάβος Δ΄, βρισκόταν σε σκληρό αγώνα εξουσίας με τους αρχιεπισκόπους της Πράγας.
Η Καθολική Εκκλησία αναγνωριζόταν ως αποσταθεροποιητικός παράγοντας στο βασίλειο, γεγονός που οδήγησε σε αυξημένες πιέσεις για την αναμόρφωσή της. Με την εμφάνιση του Γιαν Χους και των διδασκαλιών του, αυτή η αναμόρφωση έγινε εφικτή. Πέντε σταυροφορίες οργανώθηκαν εναντίον των Ουσσιτών από την παπική εξουσία κατά τη διάρκεια των αιματηρών ουσσιτικών πολέμων, οι οποίοι διήρκεσαν 14 χρόνια. Από το 1420 έως το 1434, η Καθολική διοίκηση στην περιοχή κατέρρευσε και η Ουσσιτική πίστη κυριάρχησε στις περιοχές της Μοραβίας και της Βοημίας. Μετά απ’ αυτούς τους πολέμους, οι Καθολικοί στη Βοημία αντιπροσώπευαν μόλις το 15% του συνολικού πληθυσμού.
Ωστόσο, οι Ουσσίτες ήταν μόνο ένας προάγγελος για κάτι πολύ μεγαλύτερο. Το κίνημά τους ήταν ένα από τα πολλά, που θα ακολουθούσαν όλα ενωμένα με την επιθυμία να αλλάξουν τις θεμελιώδεις πτυχές της Καθολικής Εκκλησίας. Στις αρχές του 15ου αιώνα, οι πιέσεις για αναμόρφωση συνεχίζονταν πιο έντονες από ποτέ. Η λαϊκή θεολογία έγινε πιο προσιτή στα μέσα του 1400, επιτρέποντας στο κοινό να αποκτήσει τουλάχιστον βασική γνώση θεολογικών ζητημάτων. Στις επόμενες γενιές, η κοινωνία στην Ευρώπη συνειδητοποιούσε όλο και περισσότερο τις πολλές ψευδείς διδασκαλίες και αντιφάσεις μέσα στα Καθολικά δόγματα. Αυτή η συνειδητοποίηση δημιούργησε τεράστιες κοινωνικές εντάσεις.
Στη δεκαετία του 1500, μία νέα φιλοσοφία εξαπλώθηκε σ’ όλη την Ευρώπη: ο Ουμανισμός. Οι διδασκαλίες του υποβάθμισαν την αυστηρή ηθική της Καθολικής παράδοσης και πολλοί απλοί άνθρωποι άρχισαν να δείχνουν ενδιαφέρον για ένα πιο χαλαρό Χριστιανικό δόγμα που πρότειναν οι νέοι ηγέτες της Μεταρρύθμισης, όπως ο Μαρτίνος Λούθηρος και ο Ούλντριχ Ζβίγγλιος. Αυτοί οι θρησκευτικοί ηγέτες ήταν μόνο δύο από τους πολλούς θεολόγους, οι οποίοι αναγνώρισαν τα πολυάριθμα σφάλματα της παπικής εξουσίας, σε μια εποχή που οι άνθρωποι αποκτούσαν νέα θρησκευτική γνώση.
Ένας άλλος μεγάλος παράγοντας που συνέβαλε στην άνοδο της Μεταρρύθμισης ήταν η εφεύρεση του τυπογραφείου. Ο διάσημος Γερμανός εφευρέτης, Γουτεμβέργιος, ανέπτυξε ένα επαναστατικό τυπογραφείο, το οποίο έφερε μία σημαντική αλλαγή στη διαδικασία κατασκευής βιβλίων. Ο Γουτεμβέργιος ξεκίνησε το έργο της Βίβλου το 1452 και τα σχέδιά του εξαπλώθηκαν γρήγορα. Μέχρι το 1500, πάνω από 2.500 ευρωπαϊκές πόλεις είχαν τυπογραφεία. Αυτό προκάλεσε άνοδο στον αλφαβητισμό και επέτρεψε στους υποστηρικτές της Μεταρρύθμισης να τυπώνουν Βίβλους στις δικές τους γλώσσες. Μέχρι τότε, οι Γραφές ήταν γραμμένες στα λατινικά και κηρύσσονταν σχεδόν αποκλειστικά στην εκκλησία.
Ο Καθολικός κλήρος μπορούσε, επομένως, να μεταφράζει μέσω κηρυγμάτων μόνο τα μέρη της Βίβλου, τα οποία θεωρούσε κατάλληλα για τους δικούς του σκοπούς. Με την τυπογραφία, όμως, οι υποστηρικτές της Μεταρρύθμισης άρχισαν να εκτυπώνουν προσβάσιμες Βίβλους, μεταφρασμένες από τα λατινικά, επιτρέποντας στο κάθε άτομο να ερμηνεύει τις Ιερές Γραφές από μόνο του. Η διαφθορά μέσα στην Καθολική Εκκλησία ήταν ένας από τους κύριους τομείς, που ήθελαν να αντιμετωπίσουν οι ηγέτες της Μεταρρύθμισης. Μέχρι την εποχή του Μαρτίνου Λούθηρου, στις αρχές του 1500, η διαφθορά ήταν βαθιά ριζωμένη μέσα στην Εκκλησία και συντηρούνταν για αρκετούς αιώνες. Αυτή η διαφθορά δεν ήταν μόνο υλική, αλλά δογματική και ηθική. Πολλοί πίστευαν ότι η παπική εξουσία είχε απομακρυνθεί σε μεγάλο βαθμό από τα αληθινά Χριστιανικά δόγματα.
Εστιάζοντας περισσότερο σε κοσμικά θέματα παρά σε θέματα του Πνεύματος, ο Πάπας Ιούλιος Β’ ήταν ένα από τα χαρακτηριστικά παραδείγματα για το πώς η παπική εξουσία απομακρύνθηκε από το Λόγο του Θεού στα μάτια των μεταρρυθμιστών. Ο Ιούλιος Β’ ήταν γνωστός ως ο «Πολεμιστής Πάπας» και είχε έντονη ανάμειξη στις στρατιωτικές συγκρούσεις της περιόδου. Ήταν επίσης μεγάλος προστάτης των αναγεννησιακών τεχνών και μία από τις αμφιλεγόμενες πολιτικές του αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα για τη Μεταρρύθμιση: η ανακαίνιση της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου. Ο Πάπας Ιούλιος Β’ συνέλαβε ένα ριζοσπαστικό σχέδιο για να συγκεντρώσει χρήματα για την ανακαίνιση. Το σχέδιο όριζε ότι όλοι οι πιστοί μπορούσαν να δωρίσουν οποιοδήποτε ποσό μπορούσαν για την ανακαίνιση και σε αντάλλαγμα να λάβουν μια πλήρη άφεση. Με απλά λόγια, η άφεση είναι ένας τρόπος για έναν πιστό να βρει λύτρωση από προηγούμενες αμαρτίες.
Για να λάβει το έλεος του Θεού, ένας άνθρωπος έπρεπε να μετανοήσει ειλικρινά, να εκτελέσει φιλανθρωπικό έργο και άγιες πράξεις και να ζήσει μία ζωή χωρίς αμαρτία. Ωστόσο, η αμφιλεγόμενη πολιτική του Πάπα Ιουλίου αντάλλασσε ουσιαστικά τις αφέσεις (συγχωροχάρτια) έναντι δωρεών. Λίγο αργότερα, πολλοί διεφθαρμένοι Καθολικοί κληρικοί εκμεταλλεύτηκαν αυτή την πολιτική και άρχισαν να πωλούν αφέσεις. Στα μάτια πολλών, αυτό πήγαινε άμεσα, ενάντια στο Λόγο του Θεού και στις βασικές Χριστιανικές διδασκαλίες. Κανείς δεν μπορούσε απλά να αγοράσει λύτρωση από τις αμαρτίες του.
Το τελειωτικό χτύπημα ήρθε μ’ έναν Γερμανό Δομινικανό μοναχό, τον Γιόχαν Τέτσελ, ο οποίος ήρθε στο προσκήνιο, πουλώντας αφέσεις. Οι πράξεις του τράβηξαν την προσοχή του Μαρτίνου Λούθηρου, ωθώντας τον να γράψει τις διάσημες 95 Θέσεις του, το 1517, προκαλώντας την έναρξη της Μεταρρύθμισης. Αυτό που έκανε ο Τέτσελ ήταν απαράδεκτο για ορισμένους Χριστιανούς πιστούς. Ένα αξιοσημείωτο γεγονός που προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση στο κοινό ήταν, όταν ένας Γερμανός ευγενής αγόρασε άφεση για μελλοντική αμαρτία από τον Τέτσελ. Αυτές οι αμφιλεγόμενες πράξεις ενίσχυσαν την ανηθικότητα ενάντια στους ανθρώπους και τον κλήρο, ωθώντας τους μεταρρυθμιστές να αυξήσουν τις πιέσεις τους στην παπική εξουσία. Ο Μαρτίνος Λούθηρος ανέλαβε δράση και καταδίκασε δημοσίως αυτές τις ριζοσπαστικές πολιτικές. Ένας αξιοσημείωτος θεολόγος της εποχής έγραψε τις διάσημες 95 Θέσεις του ως κάλεσμα για συζήτηση. Κριτικάροντας ανοιχτά τα πολλά σφάλματα μέσα στην Καθολική Εκκλησία, το κίνημά του εξαπλώθηκε σαν πυρκαγιά σ’ όλη την Ευρώπη, παρόλο που ο Πάπας καταδίκασε γρήγορα τον Λούθηρο.
Φυσικά, ένας από τους πολλούς λόγους που οδήγησαν στη Μεταρρύθμιση αφορά τον έντονα πολιτικό της χαρακτήρα. Το να είναι κανείς επικεφαλής της Καθολικής Εκκλησίας δεν ήταν μόνο θέση μεγάλης θρησκευτικής εξουσίας, αλλά και τεράστιας πολιτικής δύναμης. Εκείνη την εποχή, ο Πάπας ήταν σύμμαχος με τους κυριότερους βασιλικούς οίκους της Ευρώπης και πιο συγκεκριμένα, με τον Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Καθώς πολλοί από τους μικρότερους ευγενείς στη Γερμανία και αλλού βρίσκονταν υπό την επιρροή του Βατικανού, είδαν τη Μεταρρύθμιση ως έναν ιδανικό τρόπο να αφαιρέσουν την πολιτική εξουσία από την Εκκλησία. Στη Γερμανία, όπου ο Αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κατείχε την εξουσία, πολλοί μικρότεροι πρίγκιπες υποστήριξαν με ενθουσιασμό το Μαρτίνο Λούθηρο και το κίνημά του ως τρόπο να αντιταχθούν στην εξουσία του Αυτοκράτορα, τον οποίο αντιμάχονταν.
Αυτή η τεράστια πολιτική σημασία ήταν σε μεγάλο βαθμό αυτό που έδωσε πνοή στη Μεταρρύθμιση. Οι αντίπαλοι πρίγκιπες και η εξουσία του Αυτοκράτορα τροφοδότησαν τις εντάσεις, ενώ η Μεταρρύθμιση πρόσφερε μια ιδεολογική κάλυψη για την ανατροπή της υπάρχουσας ιεραρχίας. Οι πολιτικές συνέπειες ήταν τόσο βαθιές όσο και οι θρησκευτικές, καθώς το κίνημα κατέληξε να αναδιαμορφώσει τον πολιτικό χάρτη της Ευρώπης. Οι πρίγκιπες που ενστερνίστηκαν τις ιδέες του Λούθηρου και άλλων μεταρρυθμιστών απέκτησαν τη δυνατότητα να ελέγχουν οι ίδιοι τις τοπικές εκκλησίες αντί να παραμένουν υπό την εξουσία του Πάπα. Αυτό επέτρεψε την ανακατανομή των εκκλησιαστικών περιουσιών και τη χρηματοδότηση τοπικών στρατιωτικών και διοικητικών δυνάμεων, γεγονός που ενίσχυσε περαιτέρω τη διάσπαση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Η Μεταρρύθμιση, ωστόσο, δεν ήταν ένα ενιαίο κίνημα. Η διαφοροποίηση μεταξύ των Προτεσταντικών παρατάξεων και οι συγκρούσεις τους με την Καθολική Εκκλησία οδήγησαν σε πολέμους, οι οποίοι άλλαξαν την πορεία της ιστορίας, όπως οι Θρησκευτικοί Πόλεμοι της Γαλλίας και ο Τριακονταετής Πόλεμος. Η Καθολική Εκκλησία αντέδρασε με τη δική της Αντιμεταρρύθμιση, προσπαθώντας να ανακτήσει το χαμένο έδαφος. Το Τάγμα των Ιησουιτών, ιδρυμένο από τον Ιγνάτιο Λογιόλα και οι αποφάσεις της Συνόδου του Τρέντο (1545–1563) ενίσχυσαν το δόγμα της Καθολικής Εκκλησίας και ανανέωσαν τη δέσμευσή της στην εκπαίδευση και την ιεραποστολή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Βασίλης Μ. Σφυρόερας (1996), Η Μεταρρύθμιση και ο Προτεσταντισμός: Θεολογική και Ιστορική Ανάλυση, Αθήνα: Εκδόσεις Νέα Σύνορα
- Γεώργιος Κ. Καραγιαννίδης (2012), Μαρτίνος Λούθηρος και οι 95 Θέσεις: Έναρξη της Μεταρρύθμισης, Αθήνα: Εκδόσεις Σύγχρονη Ιστορική Σειρά
- Παναγιώτης Χρήστου (1983), Η Θρησκευτική Μεταρρύθμιση και ο Ανθρωπισμός στη Δυτική Ευρώπη, Εκδόσεις Παπαζήση
