Της Βαΐας Σταυρίδου,
Τα Χριστούγεννα κατέχουν μια μοναδική θέση στις καρδιές των ανθρώπων και στον πολιτισμό του Δυτικού κόσμου. Αποτελούν την εποχή του έτους όπου το φως, η ελπίδα και η οικογενειακή θαλπωρή εξυψώνονται μέσα από παραδόσεις, τελετουργίες και μια διάχυτη αίσθηση αναγέννησης. Το στολισμένο δέντρο, οι φωτισμένοι δρόμοι και τα τραγούδια της γιορτής, φέρουν τη γλυκιά νοσταλγία που συνοδεύει την ανθρώπινη αναζήτηση για νόημα, αγάπη και αποδοχή.
Πίσω, ωστόσο, από αυτήν τη λαμπερή επιφάνεια, κρύβεται μια λιγότερο γνωστή, αλλά εξίσου βαθιά πλευρά των Χριστουγέννων. Σκιές αρχαίων θρύλων, δεισιδαιμονίες και λαϊκές παραδόσεις, συνθέτουν ένα σκοτεινό υπόβαθρο που συχνά λησμονούμε. Οι ιστορίες αυτές, ριζωμένες στις φοβίες και τις αντιφάσεις της ανθρώπινης φύσης, μας θυμίζουν ότι, όπως κάθε στιγμή φωτός, έτσι και τα Χριστούγεννα, δεν είναι απαλλαγμένα από το σκοτάδι.
Οι μύθοι των Χριστουγέννων που έχουν διασωθεί μέσα από την προφορική παράδοση δεν είναι απλώς αφηγήσεις για το υπερφυσικό. Είναι αντανάκλαση του τρόμου μπροστά στο άγνωστο, της ανθρώπινης ανάγκης να εξηγήσει το ανεξήγητο και της συνείδησης ότι ακόμη και οι πιο ελπιδοφόρες εποχές, περιέχουν την αμφισημία του φωτός και του σκότους.
Οι καλικάντζαροι, οι σκοτεινοί διαβολικοί ταραξίες της ελληνικής παράδοσης, προσφέρουν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αμφισημίας. Κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου, που εκτείνεται από την ημέρα των Χριστουγέννων έως τα Θεοφάνια, οι καλικάντζαροι ανεβαίνουν από τον κάτω κόσμο. Στην καθημερινότητά τους, πριονίζουν ακατάπαυστα το Δέντρο της Ζωής που στηρίζει τη Γη, προσπαθώντας να τη ρίξουν στο χάος. Όταν, όμως, ο ήλιος υποχωρεί κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, η αποδυναμωμένη φύση τους επιτρέπει να εισβάλουν στον δικό μας κόσμο.
Οι περιγραφές τους προκαλούν ανατριχίλα. Παρουσιάζονται ως σκοτεινές, τριχωτές φιγούρες με μακριά νύχια, μεγάλα αυτιά και κόκκινα μάτια που γυαλίζουν από κακία. Το έργο τους είναι η καταστροφή: εισέρχονται στα σπίτια από καμινάδες ή χαραμάδες και σπέρνουν τον όλεθρο. Αναποδογυρίζουν σκεύη, βρωμίζουν το φαγητό, τρομοκρατούν τους ανθρώπους. Η ανάγκη προστασίας από αυτές τις κακόβουλες υπάρξεις οδηγεί σε παραδοσιακές πρακτικές, όπως η καύση λιβανιού ή η τοποθέτηση συμβόλων, όπως το σταυρό, στις οικίες. Η παρουσία των καλικαντζάρων δεν είναι μόνο μια υπενθύμιση του υπερφυσικού φόβου, αλλά και της εύθραυστης φύσης της αρμονίας, ακόμη και σε μια περίοδο που συμβολίζει την ανανέωση και την ειρήνη.
Οι θρύλοι για τα φαντάσματα αποτελούν, επίσης, αναπόσπαστο μέρος της χριστουγεννιάτικης αφήγησης στην Ευρώπη. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Μαύρος Καβαλάρης της Αγγλίας, μια απόκοσμη φιγούρα που κάνει την εμφάνισή της στις πιο σκοτεινές νύχτες του χειμώνα. Ο θρύλος θέλει τον Καβαλάρη να περιπλανάται σε χιονισμένα μονοπάτια, ψάχνοντας μοναχικούς ταξιδιώτες. Η όψη του είναι τρομακτική: μαύρα ρούχα, σκοτεινά μάτια, και ένα γιγαντιαίο άλογο που μοιάζει να αναδύεται από τις σκιές.
Η αφήγηση για τον Καβαλάρη συνδέεται συχνά με τη δαιμονική συνοδεία του Wild Hunt, ενός υπερφυσικού κυνηγιού που φέρνει μαζί του θάνατο και απώλεια. Όσοι τολμήσουν να διασταυρωθούν με τον Καβαλάρη, λέγεται πως βρίσκουν τον θάνατο ή καταδικάζονται να περιπλανώνται για πάντα σε ένα τοπίο πάγου και ομίχλης. Αυτή η ιστορία, αν και βαθιά τρομακτική, υπενθυμίζει τη λεπτή γραμμή που χωρίζει τη ζεστασιά της εορταστικής περιόδου από το κρύο και τον θάνατο του χειμώνα.
Από την Ισλανδία έρχεται ο μύθος της Gryla, μιας γιγαντιαίας μάγισσας που έχει τρομοκρατήσει γενιές παιδιών. Η Gryla ζει στα απόμακρα βουνά και κατεβαίνει στις ανθρώπινες κοινωνίες τα Χριστούγεννα για να τιμωρήσει τα άτακτα παιδιά. Με μια τεράστια σακούλα, τα απαγάγει και τα μεταφέρει στη σπηλιά της, όπου τα μαγειρεύει. Η μορφή της είναι τρομακτική: σπασμένη όψη, δόντια που μοιάζουν με μαχαίρια και μια φωνή που λέγεται ότι μπορεί να παγώσει ακόμη και τους πιο γενναίους.
Δίπλα στη Gryla, η Γιολική Γάτα (Yule Cat), αποτελεί άλλο ένα σύμβολο του τρόμου. Πρόκειται για ένα πελώριο αιλουροειδές που τρώει όσους δεν έχουν λάβει καινούρια ρούχα για τα Χριστούγεννα. Ο μύθος της Γιολικής Γάτας λειτουργεί και ως κίνητρο για σκληρή δουλειά: μόνο όσοι εργάζονται και ανταμείβονται με νέα ρούχα μπορούν να είναι ασφαλείς από το γιγαντιαίο αυτό πλάσμα. Η ιστορία της Gryla και της Γάτας αναδεικνύει τον διττό χαρακτήρα των Χριστουγέννων: είναι εποχή ανταμοιβής και χαράς, αλλά και τιμωρίας για όσους παραβιάζουν τις ηθικές αρχές της κοινότητας.
Κανένας θρύλος, όμως, δεν είναι πιο γνωστός από εκείνον του Κράμπους, του δαιμονικού αντίποδα του Άγιου Βασίλη. Ενώ ο καλοκάγαθος Άγιος ανταμείβει τα καλά παιδιά με δώρα, ο Κράμπους επισκέπτεται τα άτακτα. Με κέρατα, μακρύ γούνινο σώμα και γλώσσα που κρέμεται απειλητικά, αποτελεί την ενσάρκωση του τρόμου. Κρατάει μια αλυσίδα ή μια ράβδο για να τιμωρεί, ενώ κουβαλάει μια σακούλα όπου φυλακίζει τα παιδιά.
Ο μύθος του Κράμπους είναι γεμάτος συμβολισμούς. Εκπροσωπεί τη σκοτεινή όψη της ανθρώπινης φύσης, αυτή που απαιτεί έλεγχο και τιμωρία, ακόμη και σε μια γιορτή που υποτίθεται ότι αποπνέει αγάπη και συγχώρεση.
Τα Χριστούγεννα, λοιπόν, δεν είναι μόνο μια γιορτή αγάπης και αθωότητας, αλλά και μια υπενθύμιση της βαθύτερης φύσης μας. Οι τρομακτικές αυτές ιστορίες λειτουργούν ως σύμβολα της ανθρώπινης ανάγκης να κατανοήσει τον κόσμο μέσα από τις αντιθέσεις του: το φως και το σκοτάδι, τη χαρά και τον φόβο, την ελπίδα και τον θάνατο.
Τι είναι, όμως, αυτό που πραγματικά καθορίζει τα Χριστούγεννα; Είναι η λάμψη των φώτων ή οι σκιές που κρύβονται πίσω τους; Και αν το φως δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το σκοτάδι, μήπως τελικά το σκοτάδι είναι αυτό που μας διδάσκει ποιοι πραγματικά είμαστε;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Χριστούγεννα: Οι σκοτεινοί μύθοι της Ευρώπης με καλικάντζαρους-δολοφόνους, pelop.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η σκοτεινή πλευρά των Χριστουγέννων: 5 τρομακτικές Χριστουγεννιάτικες ιστορίες, daddy-cool.gr, διαθέσιμο εδώ
- Οι 7 πιο τρομακτικές χριστουγεννιάτικες ιστορίες στην Ευρώπη, tanea.gr, διαθέσιμο εδώ
- 5 πράγματα που δεν ήξερες για τα Χριστούγεννα και θα σε ανατριχιάσουν, pigi.gr, διαθέσιμο εδώ
- Μάνος Χατζιδάκις: ”Ο μύθος των Χριστουγέννων”, koutipandoras.gr, διαθέσιμο εδώ
