Του Αργύρη Χατζηδιάκου,
Η Αποκαταστατική Δικαιοσύνη, σύμφωνα με τη νομική επιστήμη και την εννοιολογική «στενότητα» που χαρακτηρίζει τους όρους της, είναι οποιαδήποτε πράξη, της οποίας ο αρχικός σκοπός είναι η απόδοση δικαιοσύνης μέσω της διόρθωσης – επανόρθωσης της βλάβης που δημιουργήθηκε από μια προσβολή. Αποτελεί μια προσέγγιση για την επίλυση ενός προβλήματος, μια διαδικασία εντός της οποίας συμμετέχουν οι εμπλεκόμενοι.
Στην αποκαταστατική δικαιοσύνη, το θύμα παίζει βασικό ρόλο στις διαδικασίες, διότι ο κεντρικός σκοπός αυτής είναι η αποκατάσταση της ζημίας που έχει προκληθεί στο θύμα. Η αποκαταστατική δικαιοσύνη, λοιπόν, είναι θυματοκεντρική. Η αποτελεσματικότητα αυτής της δικαιοσύνης και των συστημάτων της προκύπτει από τη μείωση της υποτροπής των ανθρώπων που έχουν παρανομήσει και την ικανοποίηση των θυμάτων. Αυτό το μοντέλο δικαιοσύνης φέρνει αντιμέτωπο τον δράστη με την πράξη του σε ηθικό και ψυχολογικό επίπεδο, σύμφωνα με την ευθύνη του, βάσει της κατανόησης των αποτελεσμάτων της πράξης του.
Σε δεύτερο στάδιο, με αυτή τη διαδικασία γίνεται μια προσπάθεια ο δράστης να εξελιχθεί κοινωνικά και ηθικά, από την εμπειρία που του δίνεται με την επαφή του με το ίδιο το θύμα. Στο τρίτο στάδιο, ο δράστης εισέρχεται σε μια ψυχολογική και συναισθηματική θεραπεία, με στόχο το τραύμα να θεραπευτεί μέσω της επικοινωνίας του με το θύμα για την εύρεση, μετά από συμφωνία, κάποιας συμβολικής αποκατάστασης που να είναι και στις δύο πλευρές αποδεκτή. Το τελικό στάδιο που στοχεύει στην επανόρθωση του δράστη είναι αυτό της επανενταξιακής ντροπής. Σε αυτό το βήμα η πράξη του θύτη ξεχωρίζει από το πρόσωπό του. Από τη μια αποδοκιμάζεται η συμπεριφορά του και από την άλλη οι συμμετέχοντες δείχνουν τον σεβασμό και την αποδοχή τους προς τον δράστη, κάτι που οδηγεί τελικά στην επανένταξή του στην κοινωνία με ομαλό τρόπο.
Η έννοια της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, εκτός των άλλων, έχει γίνει και αντικείμενο έρευνας, σχολιασμού και διάρθρωσης από φιλοσόφους ανά τους χρόνους, από τον Αριστοτέλη στο έργο του «Ηθικά Νικομάχεια», τον Immanuel Kant, τον Thomas Aquinas που επηρεάστηκε από τον Αριστοτέλη και τον John Locke στην «Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως». Σε αυτό το άρθρο θα εξετάσουμε τις θεωρίες του πρώτου και του τελευταίου, του Αριστοτέλη και του Locke.
Ο Αριστοτέλης στο 5ο βιβλίο του έργου του «Ηθικά Νικομάχεια» κάνει αναφορά σε δύο είδη δικαιοσύνης· στη Διανεμητική Δικαιοσύνη και στη Διορθωτική Δικαιοσύνη ή αλλιώς «Επανορθωτικό Δίκαιον», με το οποίο και θα ασχοληθούμε. Η έννοια της αποκαταστατικής δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη εφαρμόζεται σε περιπτώσεις όπου η ισότητα ανάμεσα σε δύο μέρη έχει διαταραχθεί λόγω κάποιας αδικίας. Σκοπός αυτής είναι η επαναφορά της ισορροπίας, έτσι ώστε τα δύο μέρη να βρίσκονται ξανά σε ισότητα, ειδικότερα σε αριθμητική. Ο δικαστής ή γενικότερα ο νόμος εξετάζει το τί «πήρε» ο δράστης και το τί «έχασε» το θύμα. Στη συνέχεια, αφαιρείται από τον δράστη αυτό που πήρε στην κατοχή του αδίκως και επιστρέφεται στο θύμα για να αποκατασταθεί η ισότητα. Ο Αριστοτέλης περιγράφει αυτόν τον ρόλο ως «προσωποποίηση του δικαίου». Η αποκαταστατική δικαιοσύνη κατά τον φιλόσοφο βασίζεται στη γραμμική αναλογία, αυτή που αναλύσαμε παραπάνω, με την επιστροφή του αγαθού που πάρθηκε αδίκως από τον θύτη στο θύμα. Για τον Αριστοτέλη η ισότητα είναι κεντρική έννοια της δικαιοσύνης, ιδιαίτερα όταν αυτή διαταράσσεται και δημιουργείται ανισορροπία που οδηγεί σε αδικία.
Ο Αριστοτέλης διαχώρισε τις άδικες πράξεις που υπάγονται στην επανορθωτική δικαιοσύνη σε δύο κατηγορίες, τις εκούσιες και τις ακούσιες. Οι εκούσιες έχουν να κάνουν με συναλλαγές του αστικού δικαίου, ενώ οι ακούσιες σχετίζονται με πράξεις που εμπίπτουν στο ποινικό δίκαιο όπως η ανθρωποκτονία, η ληστεία ή η κλοπή. Ο διαχωρισμός μεταξύ εκούσιου και ακούσιου εξαρτάται από το αν και τα δύο μέρη της πράξης συμμετείχαν με κοινή βούληση. Για παράδειγμα, σε μια αγοραπωλησία, υπάρχει συμφωνία μεταξύ αγοραστή και πωλητή, οπότε θεωρείται εκούσια πράξη. Αντιθέτως, σε μια ανθρωποκτονία, δεν υπάρχει συγκατάθεση από την πλευρά του θύματος, επομένως, ως προς αυτό χαρακτηρίζεται ως ακούσια.
Σχετικά με το δικαίωμα του θύματος ή των συγγενών του να ζητήσουν αποκατάσταση, αυτό μπορούσε να κατευθυνθεί είτε στον δικαστή, ο οποίος έπρεπε να λάβει τη βέλτιστη απόφαση για όλες τις πλευρές, είτε προς το ίδιο το θύμα και τους συγγενής του. Αυτή η διεκδίκηση σχετιζόταν με την έννοια της «α ίδεσης». Ο Αριστοτέλης έδινε ιδιαίτερη σημασία στη διαδικασία της συμφιλίωσης μεταξύ θύματος και δράστη, κάτι που έκανε σχετικά με τις ποινές.
Άλλη μια φιλοσοφική αναφορά πάνω στο ζήτημα της αποκαταστατικής δικαιοσύνης είναι αυτή του John Locke που διατυπώνεται στο έργο του «Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως». Η διατύπωση της αποκατάστασης ή μάλλον της «ανακούφισης» γίνεται φανερή στο 3ο κεφάλαιο του παραπάνω έργου, ονόματι «Περί της καταστάσεως του πολέμου». Η κατάσταση του πολέμου είναι μια κατάσταση που προκύπτει στην προ – πολιτική κοινωνία που θέτει ο Locke, τη λεγόμενη Φυσική Κατάσταση, εντός της οποίας δεν υπάρχει θετικό δίκαιο και κάποια εξουσία να περιφρουρεί τα δικαιώματα των ανθρώπων. Λόγω αυτής της έλλειψης θετικών νόμων, η εμπόλεμη κατάσταση ανθίζει με τις προστριβές των ατόμων. Στην ουσία είναι μια «κατάσταση εχθρότητας και καταστροφής, ως εκ τούτου η εκδήλωση, με λόγο ή έργο σοβαρής και κατασταλαγμένης επιβούλησης κατά της ζωής ενός άλλου ανθρώπου θέτει τον φορέα της εμπόλεμη κατάσταση προς εκείνον, εναντίον του οποίου έχει εκδηλώσει αυτή την πρόθεση, και έτσι δίνει στον άλλο την εξουσία να του αφαιρέσει την ζωή» (John Locke: Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως – Πασχάλης Κιτρομηλίδης, σελ. 103 απόσπασμα 16).
Εντός της εμπόλεμης κατάστασης, λοιπόν, εισέρχεται ένα άτομο, όταν προσπαθεί να βλάψει κάποιο άλλο με τη βία, για να του αφαιρέσει είτε αγαθά, είτε την ιδιοκτησία του, είτε τη ζωή του. Το δεύτερο άτομο, αυτό που δέχεται την επίθεση, έχει το δικαίωμα μέχρι και να αφαιρέσει τη ζωή του πρώτου (του θύτη), λόγω του δικαιώματός του στη ζωή, την ασφάλεια και τη συντήρηση/διατήρηση του προσώπου του. Για την έξοδο από την εμπόλεμη κατάσταση ο Locke στο κεφάλαιο ορίζει πως «λόγω της έλλειψης θετικών νόμων και εξουσιοδοτημένων δικαστών στους οποίους να μπορεί κανείς να προσφύγει, η εμπόλεμη κατάσταση, αφού αρχίσει, θα συνεχίζεται με την ύπαρξη του δικαιώματος του αθώου εμπόλεμου να εξοντώσει τον άλλο, οποτεδήποτε του δοθεί η ευκαιρία, έως ότου ο επιτιθέμενος κάνει πρόταση ειρήνης και εκδηλώσει την επιθυμία συμφιλίωσης, με όρους που θα επανορθώνουν όσες αδικίες έχει ήδη διαπράξει και θα διασφαλίζουν το αθώο θύμα στο μέλλον.» (John Locke: Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως – Πασχάλης Κιτρομηλίδης, σελ. 106 απόσπασμα 20).
Στην εμπόλεμη κατάσταση, η εχθρότητα και η καταστροφή δημιουργείται όταν ένα άτομο έρχεται σε σύγκρουση με ένα άλλο. Δίνεται το δικαίωμα στο δεύτερο να ασκήσει βία στο πρώτο, με σκοπό την εξασφάλιση του προσώπου και της ζωής του σε περίπτωση κινδύνου σοβαρής βλάβης ή απώλειας ιδιοκτησίας, αλλά η αναφορά για ειρηνική πρόταση και συμφιλίωση με όρους υπέρ του δεύτερου, με σκοπό την επανόρθωση των αδικιών, είναι κάτι ρητά διατυπωμένο στο κείμενο, ειδικά σε περιπτώσεις πιο ήπιας προστριβής μεταξύ των ατόμων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η αποτελεσματικότητα της αποκαταστατικής δικαιοσύνης: μία κριτική ανάλυση, Ε.Βερβεροπούλου, antimolia.gr, διαθέσιμο εδώ
- John Locke: Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως. Δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, την έκταση και τον σκοπό της πολιτικής εξουσίας. Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια Πασχάλης Κιτρομηλίδης
