Του Βασίλη Γκούρη,
Η προσωπογραφία στην αρχαία Ελλάδα
Η προσωπογραφία στην αρχαία Ελλάδα αποκτά επίσημη υπόσταση με τον Μέγα Αλέξανδρο. Ο ηγεμόνας, λίγο πριν ξεκινήσει τη θρυλική εκστρατεία του προς την Ανατολή, ανέθεσε σε τρία μόνο πρόσωπα την τιμή να τον αποτυπώσουν στις τέχνες τους: τον γλύπτη Λύσιππο, τον ζωγράφο Απελλή και τον χαράκτη Πυργοτέλη. Από τα έργα που δημιουργήθηκαν, μόνο εκείνα του Λύσιππου διασώζονται, παρουσιάζοντας τον Αλέξανδρο με ρεαλισμό. Σε αντίθεση, μεταγενέστερες αναπαραστάσεις τον αποδίδουν ως θεϊκή μορφή, υιοθετώντας έναν ιδεαλιστικό χαρακτήρα.
Πριν από τον Αλέξανδρο
Παρότι η προσωπογραφία ως αυτόνομο είδος καθιερώνεται τον ύστερο 4ο αιώνα π.Χ., τα πρώτα δείγματα εντοπίζονται ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ. Για να κατανοήσουμε τη φύση της, είναι σημαντικό να διευκρινίσουμε ότι ως πορτρέτο θεωρείται κάθε εικαστική απόδοση ενός ανθρώπου, ο οποίος στοχεύει στην αναγνώρισή του από τους θεατές. Η αναγνώριση αυτή στηρίζεται, είτε στα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά είτε σε στοιχεία που επιλέγει ο καλλιτέχνης ή ο ίδιος ο εικονιζόμενος.
Πρώιμες εκφάνσεις της προσωπογραφίας
Αν και η προσωπογραφία αποκτά συστηματική ανάπτυξη τον ύστερο 4ο αιώνα π.Χ., στον 5ο αιώνα εμφανίζονται ήδη έργα, τα οποία προορίζονταν να αποδώσουν σημαντικά πρόσωπα. Αυτές οι απεικονίσεις, ωστόσο, επικεντρώνονται περισσότερο στην κοινωνική θέση ή το ρόλο του απεικονιζόμενου παρά στα φυσικά του χαρακτηριστικά. Τέτοια παραδείγματα είναι τα αγάλματα των Τυραννοκτόνων, του Μιλτιάδη στους Δελφούς και του Θεμιστοκλή. Σε αυτές τις παραστάσεις, οι λεπτομέρειες των προσώπων δεν φαίνεται να παίζουν καθοριστικό ρόλο, καθώς επικρατεί μία γενικευμένη προσέγγιση.
Τον 4ο αιώνα π.Χ., η προσέγγιση αλλάζει ριζικά. Οι καλλιτέχνες αρχίζουν να εφαρμόζουν αρχές της φυσιογνωμικής, δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στην πιστή απεικόνιση των ατομικών χαρακτηριστικών, στη ρεαλιστική αποτύπωση και στην έκφραση προσωπικών στοιχείων του χαρακτήρα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το έργο του γλύπτη Σιλανίωνα, ο οποίος αποτύπωσε τη μορφή του Πλάτωνα με κοντά μαλλιά, κυματιστή γενειάδα και βαθιές ρυτίδες στο μέτωπο. Στον ίδιο καλλιτέχνη αποδίδεται και μία χάλκινη κεφαλή πυγμάχου, πιθανότατα του Σατύρου, με έντονα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, όπως οι διογκωμένοι μύες και τα ρυτιδιασμένα μάτια.
Ο Μέγας Αλέξανδρος και η ελληνιστική προσωπογραφία
Ο Λύσιππος, ο σημαντικότερος καλλιτέχνης της εποχής του Αλεξάνδρου, φιλοτέχνησε πολλά πορτρέτα του μεγάλου στρατηλάτη. Τα έργα του ανέδειξαν την ομορφιά, τη δυναμικότητα και τη βασιλική του αίγλη. Οι χαρακτηριστικές λεπτομέρειες, όπως η ελαφρώς στραμμένη προς τα πάνω κεφαλή, τα πλούσια μαλλιά και το ζωντανό βλέμμα, διαμόρφωσαν το πρότυπο της ηγεμονικής προσωπογραφίας, που ακολούθησαν οι διάδοχοι του Αλεξάνδρου.
Κατά την ελληνιστική εποχή, οι προσωπογραφίες των ηγεμόνων αποκτούν συχνά τη μορφή αγαλμάτων. Παρότι τα περισσότερα απ’ αυτά τα έργα έχουν χαθεί, οι αναπαραγωγές, που σώζονται, υποδεικνύουν την τάση για έντονο ρεαλισμό. Ένα παράδειγμα είναι η κεφαλή του Αττάλου Α΄ της Περγάμου, η οποία δημιουργήθηκε σε δύο φάσεις: πριν και μετά τη βασιλική του ανακήρυξη. Ένα άλλο αξιοσημείωτο δείγμα είναι η κεφαλή του Αντιόχου Γ΄ της Συρίας, που ακολουθεί το πρότυπο του Αλεξάνδρου, προσδίδοντας, ωστόσο, έμφαση σε προσωπικά χαρακτηριστικά, όπως το σχήμα της μύτης και των χειλιών.
Προσωπογραφίες φιλοσόφων και ιδιωτών
Η προσωπογραφία φιλοσόφων, κατά την ελληνιστική περίοδο, επικεντρώνεται στην ανάδειξη της πνευματικής αξίας τους. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το άγαλμα του Χρυσίππου, το οποίο τον παρουσιάζει καθιστό να μετρά τα δάχτυλά του, αποδίδοντας την πνευματική του ενασχόληση. Εξίσου σημαντικός είναι ο χάλκινος ανδριάντας, που βρέθηκε στο ναυάγιο των Αντικυθήρων, ο οποίος απεικονίζει έναν φιλόσοφο με χαρακτηριστικά, όπως η βαθιά ρυτιδιασμένη έκφραση, η ατίθαση κόμη και τα σμιλεμένα χαρακτηριστικά του προσώπου.
Τα πορτρέτα ιδιωτών, ιδιαίτερα εκείνων που ζούσαν σε εμπορικά κέντρα, όπως η Δήλος, χαρακτηρίζονται από έντονο ρεαλισμό και έλλειψη ιδεαλισμού. Αυτή η τάση αποτυπώνει τη γέννηση του «δημοκρατικού πορτρέτου», το οποίο θα αποτελέσει τη βάση για τη ρωμαϊκή προσωπογραφία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η κεφαλή ενός άνδρα, με βαθιές ρυτίδες και αυστηρό βλέμμα, ενώ άλλη κεφαλή παρουσιάζει έναν μεσήλικα με αραιά μαλλιά και απόλυτη σοβαρότητα.
Η προσωπογραφία στην αρχαία Ελλάδα εξελίχθηκε από μία συμβολική τέχνη, σε μια βαθιά ρεαλιστική απόδοση της ανθρώπινης μορφής. Από τους ηγεμονικούς τόνους των αλεξανδρινών έργων, έως τις ακριβείς φυσιογνωμικές απεικονίσεις φιλοσόφων και ιδιωτών, η τέχνη αυτή αποτελεί μία μαρτυρία της συνεχούς εξέλιξης και καινοτομίας της ελληνικής καλλιτεχνικής παράδοσης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Δ. Πλάντζος (2016), Ελληνική Τέχνη και Αρχαιολογία 1200-30 π.Χ., Αθήνα: Εκδόσεις ΚΑΠΟΝ
- J.J. Pollitt (1986), ART IN THE HELLENISTIC AGE, Cambridge University Press
