Της Δήμητρας Τσάνταλη,
Το ισπανικό κράτος ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα βρίσκεται σε κρίση και δεν θυμίζει σε τίποτα την υπερατλαντική υπερδύναμη του παρελθόντος. Η πολιτική πρακτική “turnismo” —σκόπιμη εναλλαγή εξουσίας ανάμεσα στο συντηρητικό και το φιλελεύθερο κόμμα— όχι μόνο έχει αποτύχει, αλλά έχει οδηγήσει την κοινωνία σε βαθύ διχασμό. Η αποσχιστική διάθεση ηπειρωτικών περιοχών εντός της Ισπανικής επικρατείας —όπως η Καταλονία και η Χώρα των Βάσκων— και οι επιμέρους εξεγέρσεις, που λαμβάνουν χώρα σ’ αυτές, οδηγούν την Ισπανία το 1931, στις πρώτες ελεύθερες δημοτικές εκλογές και την εξουσία παίρνουν οι δημοκρατικοί, οι οποίοι δεν κατορθώνουν να αποκτήσουν την υποστήριξη ενός σημαντικού μέρους της κοινωνίας. Αυτό το χάσμα εκμεταλλεύονται στρατιωτικοί εθνικιστικών πεποιθήσεων, προκαλώντας την εξέγερση της 17ης Ιουλίου 1936 στη Μελίγια του Μαρόκο, σηματοδοτώντας την έναρξη του ισπανικού εμφυλίου πολέμου. Στο αντίπαλο στρατόπεδο των υποστηρικτών της Κυβέρνησης, ανήκαν οι Δημοκρατικοί, οι Κομμουνιστές, οι Διεθνείς Ταξιαρχίες και οι Αναρχικοί.
Κατά το μεγαλύτερο μέρος του πολέμου, οι αναρχικοί είχαν τον έλεγχο της Καταλονίας. Η CNT—FAI ήταν προϊόν συνεργασίας δύο ξεχωριστών —αλλά αλληλοσυμπληρωματικών οργανώσεων— της CNT και της FAI, οι οποίες αποτελούσαν τον πυρήνα του αναρχικού κινήματος στη χώρα. Στη διάρκεια αυτών των ετών, υπήρξαν διάφορες εντάσεις ιδεολογικοπολιτικής φύσεως μεταξύ των αντιφασιστικών οργανώσεων, σε αντίθεση με τους αντιπάλους τους, οι οποίοι ακολουθούσαν πιστά τις συντηρητικές αξίες του Φράνκο. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες γεννιούνται και οι πρώτες γυναικείες οργανώσεις, διατηρώντας τις ιδεολογικές διαφορές των οργανώσεων υπό την προστασία των οποίων δημιουργήθηκαν.
Από τη μια πλευρά έχουμε τις Mujeres Libres, μία αυτόνομη ομάδα που συγκροτήθηκε το 1936 και λειτούργησε στο πλαίσιο του αναρχικού κινήματος, CNT. Αν και η δράση τους διήρκησε λιγότερο από τρία χρόνια εξαιτίας της νίκης των δυνάμεων του Φράνκο, σ’ αυτό το διάστημα κατάφεραν να κινητοποιήσουν περισσότερες από 20.000 γυναίκες. Τα αιτήματά τους ποικίλαν και η πολιτική τους αφορούσε όλους τους τομείς της ανθρώπινης ζωής, ζητώντας ισότητα και δικαιοσύνη για τις γυναίκες. Ήθελαν να «χτίσουν» ένα δίκτυο, το οποίο θα εξασφάλιζε μια αίσθηση κοινότητας και θα στόχευε στην ανάπτυξη της ατομικότητας των γυναικών. Ωστόσο, οι ίδιες δεν αυτοπροσδιορίστηκαν ποτέ ως «φεμινίστριες», καθώς αυτό μεταφραζόταν στην κοινωνική συνείδηση ως επιθυμία αντικατάστασης κάθε είδους ιεραρχίας. Έφτασαν στο σημείο να απορρίπτουν την μητρότητα —που έως τότε θεωρούνταν ο απόλυτος αυτοσκοπός της γυναίκας—, με σκοπό να διεκδικήσουν ένα πιο βαθύ επίπεδο ελευθερίας και χειραφέτησης. Αναγνώριζαν πολλούς τύπους υποτέλειας —σεξουαλική, εργασιακή, πολιτική, οικονομική και κοινωνική—, τους οποίους προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν με την ίδρυση σχολείων και κέντρων εκπαίδευσης, που πρόσφεραν μαθήματα επαγγελματικής κατάρτισης με στόχο την πολιτική ευαισθητοποίηση, την πνευματική αφύπνιση και την οικονομική ανεξαρτητοποίηση των γυναικών.
Από την άλλη πλευρά υπήρχαν και οι Mujeres Antifascistas μία ομάδα, που κατευθυνόμενη από το Κομμουνιστικό Κόμμα, επιδίωκαν πρωτίστως την καταπολέμηση του φασισμού και όχι τόσο της ταυτόχρονης καταπολέμησης της πατριαρχίας. Στην προσπάθεια αυτή, της απελευθέρωσης της Καταλονίας, θα συμμετείχαν και οι γυναίκες, οι οποίες αντιμετωπίζονταν ως συντρόφισσες του Κόμματος, αλλά οι διεκδικήσεις τους δε στόχευαν στην εκ θεμελίων ανακατασκευή της κοινωνικής αντίληψης αναφορικά με το ζήτημα του «τι είναι γυναίκα», ούτε προέβησαν στην ανάπτυξη θεωρίας αναφορικά με την κοινωνική φύση της γυναικείας ανισότητας. Γι’ αυτό και εγκωμίαζαν τη μητρότητα σε μια προσπάθεια προπαγανδιστικής κουμμουνιστικής πολιτικής. Οι Mujeres Libres έκαναν σαφή με κάθε τρόπο την ιδεολογική τους αποστασιοποίηση από τις Mujeres Antifascistas.
Μέχρι εκείνη την περίοδο, οι γυναίκες στην Ισπανία στερούνταν θεμελιωδών δικαιωμάτων και βίωναν την ανισότητα σε κάθε πτυχή της ζωής τους. Αμείβονταν πενιχρά σε σύγκριση με τους άνδρες, ενώ οι νόμοι περί διαζυγίου, όχι μόνο δεν τις προστάτευαν, αλλά συνοδεύονταν από κοινωνικό στιγματισμό. Η νομοθεσία, γενικότερα, ενίσχυε την εξάρτησή τους από το σύζυγο ή τον πατέρα, καθιστώντας σχεδόν υποχρεωτικό για εκείνες το γάμο και τη μητρότητα, ενώ ταυτόχρονα τις απέκλειε από τη διαχείριση της περιουσίας τους. Η εκπαίδευση ήταν προνόμιο των γυναικών των ανώτερων τάξεων και το περιεχόμενο της αφορούσε κυρίως οικιακά θέματα, ενώ οι επαγγελματικές τους επιλογές περιορίζονταν σε εκείνες που ανταποκρίνονταν στους παραδοσιακούς τους ρόλους, όπως η νοσηλευτική και η διδασκαλία. Για τη συντριπτική πλειοψηφία των γυναικών, οι οποίες προερχόταν από χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις, η μορφωτική τους πραγματικότητα ήταν ο αναλφαβητισμός.
Με τον πόλεμο να ξεσπά, όμως, τον Ιούλιο του 1936, οι Ισπανίδες καλούνται να αναλάβουν ρόλους και καθήκοντα, τα οποία παραδοσιακά ανήκαν στους άνδρες. Αυτή η ξαφνική και αποφασιστική εμπλοκή τους στην πολιτική ζωή, σηματοδοτεί την αρχή μίας νέας πραγματικότητας. Η ύπαρξη για πρώτη φορά, οργανωμένου πολιτικού λόγου από γυναίκες και η έκφραση των διεκδικήσεων τους, της ιδεολογίας τους περί του φασισμού και της καταπίεσης που δεχόταν, μέσω της χρήσης περιοδικών και εντύπων, ήταν ένα αξιοσημείωτο γεγονός που γέμιζε αισιοδοξία και θάρρος τις γυναίκες της Καταλονίας. Ακόμα, οι ίδιες ανέλαβαν την διανομή τροφίμων, ρούχων και οπλισμού, οργάνωσαν κέντρα περίθαλψης, στρατιωτικά νοσοκομεία και πρόσφεραν ιατρική περίθαλψη στους τραυματίες. Το πιο σημαντικό και πρωτοφανές για την εποχή γεγονός, ήταν πως οι Μujeres Libres βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του μετώπου και συμμετείχαν στον ένοπλο αγώνα κατά του φασισμού. Δεν ήταν λίγες εκείνες που καταστρατηγήθηκαν ως πολιτοφυλακίνες (milicianas) και πολέμησαν στο πλάι των ανδρών συμπολεμιστών τους. Έτσι, το “Mono azul” —η «Μπλε Φόρμα Εργασίας»— μετατράπηκε, εκτός από σύμβολο του λαϊκού αντιφασιστικού αγώνα και στο σύμβολο της γυναικείας χειραφέτησης, καθώς εξομοίωνε εμφανισιακά τα δύο φύλα ενώνοντας τους κάτω από μία κοινή ιδεολογία, η οποία επιδίωκε τη μεταφορά της και σε νομοθετικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο.
Η κατάσταση αυτή δεν κράτησε όμως για πολύ. Οι βαθιά ριζωμένες πατριαρχικές αντιλήψεις της κοινωνίας δεν ήταν έτοιμες να δεχθούν τις γυναίκες ως πραγματικές συμμάχους των ανδρών στον αγώνα ενάντια στο φασισμό και η αντιμετώπιση τους επηρεάστηκε από τις προϋπάρχουσες κοινωνικές προκαταλήψεις. Ακόμα και οι Ισπανοί αναρχικοί, οι οποίοι επέμεναν θεωρητικά στην αμοιβαία αλληλεξάρτηση κοινότητας και ατομικότητας, αποδείχτηκε πως δεν πήραν στα σοβαρά τις συντρόφισσές τους. Παρά την αρχική αποδοχή των γυναικών, σύντομα γεννήθηκε αμφιθυμία σχετικά με το ρόλο τους στο μέτωπο. Αν και υπήρξε μια γενική εκτίμηση της συμμετοχής τους, οι ίδιες δεν αντιμετωπίστηκαν με τον ίδιο σεβασμό και οι φωνές, που ήθελαν τις γυναίκες να μείνουν προσηλωμένες σε υποστηρικτικούς «γυναικείους» ρόλους, προσφέροντας βοήθεια με τρόπο που ταίριαζε καλύτερα στο φύλο τους, πλήθαιναν συνεχώς.
Με την επικράτηση του φρανκικού καθεστώτος, λοιπόν, οι γυναίκες που πολέμησαν στο μέτωπο δεν αντιμετώπισαν μόνο την καταστολή και τις ποινές που επέφερε η πολιτική τους ιδεολογία, όπως οι άνδρες σύμμαχοι τους, αλλά δικάστηκαν, συνελήφθησαν, εξορίστηκαν και εκτελέστηκαν για ηθικά εγκλήματα, καθώς θεωρήθηκε πως πήγαν κόντρα στην γυναικεία φύση τους, ενώ όσες επιβίωσαν, στιγματίστηκαν, αφού «απέτυχαν στην πραγμάτωση του παραδοσιακού τους ρόλου». Η συμβολή τους στον πόλεμο υπονομεύτηκε από την μετέπειτα ιστοριογραφία, αλλά και από την ίδια την ιστορία της Αριστεράς. Η μνήμη και οι ιστορίες των γυναικών κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου ξανά ανασύρθηκαν, εξαιτίας των φεμινιστικών κυμάτων, που ακολούθησαν.
Ο φεμινισμός ως κίνημα εδραιώθηκε αρκετά αργότερα. Το «πρώτο (επίσημο) κύμα φεμινισμού» θα λέγαμε ότι ξεσπά την περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης και φτάνει έως τη δεκαετία του 1950 με πρωταγωνίστριες τις Σουφραζέτες. Η περίπτωση της Ισπανίας, ωστόσο, —όπως και πολλές άλλες περιπτώσεις αυθαίρετης συσπείρωσης των γυναικών σ’ όλη την Ευρώπη— μπορούν να θεωρηθούν οι «προάγγελοι» της δημιουργίας ενός οργανωμένου γυναικείου κινήματος, το οποίο επρόκειτο να περάσει από πολλές φάσεις έως ότου να μπορούμε να κάνουμε λόγο για πραγματική ισότητα μεταξύ των φύλων —μία συζήτηση που παραμένει ανοιχτή μέχρι και σήμερα. Ωστόσο, το θάρρος και η τόλμη, που επέδειξαν οι γυναίκες την περίοδο του ισπανικού εμφυλίου, αποτελεί μια τόσο ανθρωπιστική όσο και φεμινιστική νίκη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Mika Etchebéhère (1956), Mi guerra de España, Παρίσι, εκδ: Ruedo Ibérico
- George Orwell (1938), Homage to Catalonia, Λονδίνο, εκδ: Secker & Warburg
- Martha Ackelsberg (1991), Free Women of Spain: Anarchism and the Struggle for the Emancipation of Women, Bloomington, εκδ: Indiana University Press
- Ingrid Strobl (2011), Αντάρτισσες, ένοπλες γυναίκες ενάντια στο φασισμό στην Ευρώπη 1936—1949, Αθήνα, εκδ: Δαίμων του Τυπογραφείου
- Ο ισπανικός εμφύλιος και το γυναικείο κίνημα, epohi.gr, διαθέσιμο εδώ.
