Της Αγγελικής Τσιούντσιουρα,
Η παρένθετη μητρότητα αποτελεί μία από τις πλέον πολυσυζητημένες και σύγχρονες μορφές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Η δυνατότητα μίας γυναίκας να κυοφορήσει παιδί για λογαριασμό άλλων ατόμων δεν είναι απλώς ένα ιατρικό επίτευγμα, αλλά κι ένα κοινωνικό, νομικό κι ηθικό φαινόμενο που εγείρει συζητήσεις σε παγκόσμιο επίπεδο. Πρόκειται για ένα εριζόμενο ζήτημα, με την έννοια ότι αμφισβητήθηκε εντονότατα το επιτρεπτό της, καθώς από πολλές πλευρές υποστηρίχθηκε πως αποτελεί μια ιατρική δυνατότητα που δεν είναι κοινωνικά ανεκτή. Ωστόσο, η Ελλάδα συγκαταλέγεται στις λίγες ευρωπαϊκές χώρες που επιτρέπουν την παρένθετη μητρότητα υπό αυστηρές προϋποθέσεις, συγκριτικά με άλλες χώρες, στις οποίες η κατάσταση παρουσιάζει μεγάλη ποικιλομορφία.
Έχουν περάσει πάνω από είκοσι χρόνια από την ημέρα που το Ελληνικό Κοινοβούλιο ψήφιζε ομόφωνα τη νομοθεσία για την παρένθετη μητρότητα. Ήταν το 2002 με το Ν 3089/2002, με τον οποίο ο Έλληνας νομοθέτης εισήγαγε ένα εντελώς νέο κεφάλαιο με ρυθμίσεις για το επιτρεπτό των επιμέρους ιατρικών αναπαραγωγικών μεθόδων υπό όρους κι αφετέρου προσέθεσε κι αναθεώρησε σημαντικές διατάξεις στο υπάρχον κεφάλαιο για τη συγγένεια. Έκτοτε και μετά την κατάθεση του εφαρμοστικού νόμου το 2005, η χώρα μας έχει θεσμοθετήσει ένα από τα πλέον φιλελεύθερα δίκαια στο σκέλος της ανθρώπινης αναπαραγωγής.
Ποιο είναι, όμως, το πλαίσιο λειτουργίας της διαδικασίας της παρένθετης μητρότητας; Κατά το άρθρο 1458 Αστικού Κώδικα, η μεταφορά γονιμοποιημένων ωαρίων στο σώμα μίας άλλης γυναίκας κι η κυοφορία από αυτήν, επιτρέπεται μετά από δικαστική άδεια, η οποία παρέχεται πριν τη μεταφορά κι ύστερα από αίτηση της γυναίκας ή των ενδιαφερόμενων γονέων που επιθυμούν το παιδί. Η αίτηση υποβάλλεται στο Πρωτοδικείο, το οποίο και θα εξετάσει σε κάθε περίπτωση την ύπαρξη της ιατρικής αναγκαιότητας και τη συμφωνία των εμπλεκόμενων. Η παρένθετη μητέρα δεν πρέπει να λαμβάνει οικονομικό αντάλλαγμα πέραν των καλυπτόμενων εξόδων, διασφαλίζοντας έτσι ότι η διαδικασία παραμένει απαλλαγμένη από την εμπορευματοποίηση. Το τέκνο που γεννιέται μέσω παρένθετης μητρότητας αναγνωρίζεται νομικά ως τέκνο της αιτούσας, σύμφωνα με τη δικαστική απόφαση, αποτρέποντας οποιαδήποτε διεκδίκηση από την παρένθετη μητέρα. Παράλληλα, το άρθρο 8 του Νόμου 3305/2005 για την «Εφαρμογή της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής» καθορίζει περαιτέρω τις προϋποθέσεις που πρέπει να τηρούνται, διασφαλίζοντας την υγεία της παρένθετης μητέρας και του τέκνου.
Η παρένθετη μητρότητα, λόγω της διακρατικής κινητικότητας που συχνά τη συνοδεύει, εγείρει ζητήματα στο πεδίο του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. Αξίζει να σημειωθεί πως διεθνώς δεν αποτελεί μία ομοιόμορφα αποδεκτή πρακτική, καθώς διαφορετικά νομικά καθεστώτα επιβάλλουν ποικίλες ρυθμίσεις, με σημαντικές επιπτώσεις στο ιδιωτικό διεθνές δίκαιο και την αναγνώριση της γονεϊκότητας. Πρόκειται για τις περιπτώσεις κατά τις οποίες ζευγάρια ή άτομα από χώρες που απαγορεύουν την παρένθετη μητρότητα προσφεύγουν σε χώρες με ευνοϊκότερο καθεστώς, όπως η Ελλάδα ή οι ΗΠΑ. Αναφορικά με το ελληνικό δίκαιο, το οποίο και μας ενδιαφέρει, η δικαστική απόφαση που εκδίδεται κατά το άρθρο 1458 ΑΚ έχει αποδεικτική δύναμη για την απόδοση της γονεϊκής ιδιότητας.
Εντούτοις, όταν το τέκνο γεννηθεί σε χώρα που επιτρέπει την εμπορική παρένθετη μητρότητα, η αναγνώριση της γονεϊκότητας από την Ελλάδα γίνεται υπό προϋποθέσεις, με βάση το δημόσιο συμφέρον και τις αρχές της ελληνικής νομοθεσίας. Όπως προαναφέρθηκε, σε διεθνές επίπεδο το νομικό καθεστώς της παρένθετης μητρότητας παρουσιάζει σημαντικές διαφοροποιήσεις. Χώρες όπως η Γερμανία, η Ιταλία κι η Γαλλία απαγορεύουν την παρένθετη μητρότητα, βασιζόμενες σε αρχές που αφορούν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την αποτροπή της εμπορευματοποίησης της αναπαραγωγής. Το αρτιότερο νομοθετικό πλαίσιο υφίσταται στις Ηνωμένες Πολιτείες (σε πολιτειακό επίπεδο) και στην Ινδία, που επιτρέπεται η εμπορική παρένθετη μητρότητα παρά τις επικρίσεις για εκμετάλλευση ευάλωτων γυναικών. Στο ίδιο μήκος κύματος με την Ελλάδα βρίσκεται και το Ηνωμένο Βασίλειο, που κι επικρατεί η αλτρουιστική, δηλαδή η μη κερδοσκοπική με αυστηρό έλεγχο και δικαστική έγκριση παρένθετη μητρότητα.
Στο ελληνικό δίκαιο, παρά τη γενική πρόοδο στον τομέα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, η παρένθετη μητρότητα παραμένει προνόμιο ετερόφυλων ζευγαριών ή μεμονωμένων γυναικών. Η έλλειψη νομοθετικής πρόβλεψης για ομόφυλα ζευγάρια δημιουργεί νομικό κενό και θέτει ερωτήματα σχετικά με την αρχή της ισότητας, η οποία προβλέπεται στο άρθρο 4 του Συντάγματος. Εν κατακλείδι, παρατηρείται πως ο θεσμός της παρένθετης μητρότητας, όπως ρυθμίζεται στο ελληνικό δίκαιο, παρέχει ένα ισχυρό πλαίσιο προστασίας, διατηρώντας την ισορροπία μεταξύ της επιστημονικής εξέλιξης και της νομικής δεοντολογίας. Ωστόσο, η απουσία προβλέψεων για νέα κοινωνικά δεδομένα, όπως η ενίσχυση των δικαιωμάτων ομόφυλων ζευγαριών, καταδεικνύει την ανάγκη για νομοθετική εξέλιξη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Το νομοθετικό πλαίσιο για την παρένθετη μητρότητα, kathimerini.gr. Διαθέσιμο εδώ.
- Παρένθετη μητρότητα: 10 + 1 διευκρινήσεις και τι ισχύει στην Ελλάδα, news247.gr. Διαθέσιμο εδώ.
- Έφη Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Οικογενειακό Δίκαιο – Επιτομή, Δ’ έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2021.
