Του Χάρη Χρυσανθόπουλου,
Γεωργική ανάπτυξη
Καθ’ όλη τη διάρκεια ύπαρξης του κράτους της Σοβιετικής Ένωσης, υπήρχαν σοβαρά προβλήματα στην παραγωγή τροφίμων στο εσωτερικό της χώρας. Η χώρα είχε ήδη αντιμετωπίσει σοβαρούς λιμούς, στις αρχές της δεκαετίας του 1920, ως αποτέλεσμα της καταστροφής του εμφυλίου, καθώς και δέκα χρόνια αργότερα, στην περιοχή της Ουκρανίας, όπου το σταλινικό καθεστώς προκάλεσε σχεδιασμένα την εξόντωση εκατομμύρια Ουκρανών μέσω μαζικής λιμοκτονίας. Αναλαμβάνοντας την εξουσία, ο Χρουστσόφ εγκαινίασε νέα προγράμματα για αύξηση της γεωργικής παραγωγής. Κατά κύριο λόγο, τα προγράμματα αυτά προέβλεπαν την αξιοποίηση ορισμένων μέχρι τότε ακαλλιέργητων εκτάσεων. Συγκεκριμένα, οι εκτάσεις αυτές βρίσκονταν στον βόρειο Καύκασο, στη δυτική Σιβηρία και στο Καζακστάν.
Ορισμένα κορυφαία στελέχη της σοβιετικής ηγεσίας εξέφρασαν αντίθεση σ’ αυτό το σχέδιο. Ωστόσο, ήδη από το 1953, ο Χρουστσόφ προχώρησε στην εφαρμογή του. Εκατοντάδες χιλιάδες νεαροί πιονέροι εγκαταστάθηκαν στις περιοχές αυτές προκειμένου να τις καλλιεργήσουν. Το εγχείρημα ήταν τεράστιας κλίμακας και γνώρισε αρκετά σημαντική επιτυχία τα πρώτα χρόνια, σημειώνοντας ρεκόρ παραγωγής, το 1956. Ωστόσο, προβλήματα, τα οποία οφείλονταν στα ακραία καιρικά φαινόμενα των περιοχών αυτών, στην έλλειψη επαρκούς εξοπλισμού, καθώς και τεχνογνωσίας και στον κακό σχεδιασμό, οδήγησαν στην αποτυχία ουσιαστικά της εκστρατείας τα επόμενα έτη. Αν και η συνολική παραγωγή τροφίμων στην ΕΣΣΔ αυξήθηκε, η εκστρατεία δεν πέτυχε τους αρχικούς στόχους της.
Εξωτερική πολιτική
Σχετικά με την εξωτερική πολιτική, ο Χρουστσόφ ακολούθησε διαφορετική πορεία απ’ αυτή του προκατόχου του. Ο Χρουστσόφ επέκρινε τη σκληρή στάση του Στάλιν απέναντι στους δυτικούς, καθώς και τις εξωφρενικές δαπάνες για τον στρατιωτικό τομέα. Θεωρούσε πως μόνο μέσα από μία ειρηνική συνύπαρξη με τα καπιταλιστικά κράτη, οι κομμουνιστικές χώρες θα μπορέσουν να αναπτυχθούν. Προχώρησε σε σημαντική μείωση του προϋπολογισμού για τον στρατιωτικό τομέα, προκειμένου να επενδυθούν περισσότερα κεφάλαια στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου της χώρας. Συγκεκριμένα, το 1960, οι στρατιωτικές δαπάνες μειωθήκαν περίπου κατά 35%. Για την ασφάλεια της ΕΣΣΔ και των σύμμαχών της, ο Χρουστσόφ θα βασιζόταν στα πυραυλικά αποθέματα του στρατού. Η σοβιετική προπαγάνδα, συνεχώς, υπερέβαλλε της πραγματικότητας σχετικά με τα πυρηνικά όπλα που κατείχε η χώρα.
Ο Χρουστσόφ επισκέφθηκε με την οικογένειά του τις ΗΠΑ, το 1959, περνώντας δύο εβδομάδες στη χώρα. Αν και επιφανειακά, το ταξίδι του Χρουστσόφ στις ΗΠΑ πήγε καλά, με τον σοβιετικό ηγέτη να εντυπωσιάζεται από το αμερικανικό σύστημα, απέτυχαν ορισμένες προσπάθειες συνεννόησης με το θέμα του Βερολίνου και των δύο γερμανικών κρατών. Οι σχέσεις μεταξύ των δύο δυνάμεων θα συνέχιζαν να παραμένουν σε ύφεση με την αναγνώριση αμερικανικών κατασκοπευτικών στον εναέριο χώρο της ΕΣΣΔ, την αμερικανική αποτυχία στον Κόλπο των Χοίρων το 1961 και την ανόρθωση του τείχους του Βερολίνου, το ίδιο έτος.
Η ανθρωπότητα βρέθηκε στα πρόθυρα του πυρηνικού ολέθρου, τον Οκτώβριο του 1962, όταν σοβιετικές πυρηνικές κεφαλές τοποθετήθηκαν στην Κούβα, έχοντας, έτσι, τη δυνατότητα να πλήξουν τις ίδιες τις ΗΠΑ. Η τοποθέτηση διατάχθηκε από τον Χρουστσόφ, καθώς είχε γίνει γνωστή η ύπαρξη πυρηνικών στην Τουρκία. Η κρίση των πυραύλων της Κούβας θεωρείται ό,τι πιο κοντινό έχει υπάρξει η ανθρωπότητα σε πυρηνικό πόλεμο. Εν τέλει, ο Αμερικανός πρόεδρος, Τζων Κένεντι και ο Χρουστσόφ κατόρθωσαν να συνάψουν συμφωνία μεταξύ τους, αποσύροντας τα πυρηνικά από την Κούβα και την Τουρκία αντίστοιχα. Eπιπλέον, οι ΗΠΑ δεσμεύτηκαν ότι δεν θα εισβάλουν στη φιλοσοβιετική Κούβα. Ύστερα από την πυραυλική κρίση, οι σχέσεις των δύο δυνάμεων είδαν σημαντική βελτίωση.
Σχετικά με την σοβιετοκρατούμενη ανατολική Ευρώπη, η περίοδος του Χρουστσόφ σημαδεύτηκε από δυο πολύ σημαντικές κρίσεις στην Πολωνία και την Ουγγαρία. Στην Πολωνία, το καλοκαίρι του 1956, μία εργατική απεργία εξελίχθηκε σε σοβαρό αιματοκύλισμα με δεκάδες νεκρούς. Τα γεγονότα στην Πολωνία προκάλεσαν σημαντικότερη ένταση στην Ουγγαρία, όπου οι αναταραχές εξελίχθηκαν σε ένοπλη λαϊκή εξέγερση. Σοβιετικά στρατεύματα εισέβαλαν στην Ουγγαρία, προκειμένου να επιβληθεί και πάλι ο έλεγχος, με αποτέλεσμα χιλιάδες Ούγγροι να χάσουν τη ζωή τους. Ο έλεγχος επανήλθε στις φιλοσοβιετικές δυνάμεις εντός της χώρας. Η εισβολή στην Ουγγαρία επικρίθηκε παγκοσμίως, με την κρίση του Σουέζ, το ίδιο έτος, να μετριάζει την εξωτερική κατακραυγή προς τη σοβιετική ηγεσία, στην οποία η σοβιετική παρέμβαση οδήγησε σε λήξη της κρίσης.
Σημαντική ήταν και η απομάκρυνση της Κίνας από το σοβιετικό στρατόπεδο, στα τέλη της δεκαετίας του 1950, με την κινεζική ηγεσία να επικρίνει την αποσταλινοποίηση του Χρουστσόφ. Τον Οκτώβριο του 1964, μια ομάδα υψηλόβαθμων στελεχών του κομμουνιστικού κόμματος υπό την ηγεσία του Λέονιντ Μπρέζνεφ προχώρησαν σε καθαίρεση του Χρουστσόφ. Επιστρέφοντας στη Μόσχα, ο Χρουστσόφ συνελήφθη, καθώς αποβιβαζόταν από το αεροπλάνο. Δεν αντιστάθηκε και το πραξικόπημα εξελίχθηκε ομαλά. Σε αντίθεση με πεσμένους σοβιετικούς ηγέτες του παρελθόντος, ωστόσο, δεν συνάντησε βίαιο τέλος. Του δόθηκε σύνταξη και ακίνητη περιουσία στη Μόσχα προκειμένου να ζήσει με τα οικογενειακά μέλη, μακριά από την πολιτική. Οι μυστικές υπηρεσίες (KGB) παρακολουθούσαν στενά τον Χρουστσόφ για το υπόλοιπο της ζωής του. Τα τελευταία χρόνια του, τα πέρασε με την οικογένειά του, γράφοντας απομνημονεύματα. Πέθανε το 1971 σε ηλικία 77 ετών.
Οι πολιτικές του Χρουστσόφ κατόρθωσαν να αλλάξουν ριζικά την πορεία της χώρας του και να αυξήσουν το βιοτικό επίπεδο των κατοίκων της, αν και αυτό παρέμενε σημαντικά κατώτερο απ’ αυτό των ΗΠΑ. Θεωρείται ευρέως ως ο αποτελεσματικότερος σοβιετικός ηγέτης. Ο Λέονιντ Μπρέζνεφ —στην εξουσία από το 1964 μέχρι το 1982— αντέστρεψε ορισμένες πολιτικές μεταρρυθμίσεις του Χρουστσόφ και ακολούθησε μια πιο συντηρητική πολιτική, δίνοντας τέλος στις αλλαγές και φτάνοντας τη χώρα σε μια περίοδο στασιμότητας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-
Mark Mazower (1998), Σκοτεινή Ήπειρος: Ο ευρωπαϊκός εικοστός αιώνας, Αθήνα: εκδ. Αλεξάνδρεια
- Γιάννα Κατσόβσκα—Μαλιγκούδη (2013), Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης (1917—1991), Αθήνα: εκδ. Gutenberg
- Eric Hobsbawm (1994), H Eποχή των Άκρων: Ο σύντομος εικοστός αιώνας (1914—1991), Αθήνα: εκδ. Θεμέλιο
- Khrushchev and the Twentieth Congress of the Communist Party, 1956, history.state.gov, διαθέσιμο εδώ.
- The Soviet Union under Khrushchev, alphahistory.com, διαθέσιμο εδώ.
- Soviet policy in Eastern Europe: The desire for reform and domestic pressures, bbc.co.uk, διαθέσιμο εδώ.
- The legacy of Khrushchev’s agricultural reforms, blogs.lse.ac.uk, διαθέσιμο εδώ.
- The Economic Policies of the Khrushchev Decade: Historiography, qr.urfu.ru, διαθέσιμο εδώ.
- The Cuban Missile Crisis, October 1962, history.state.gov, διαθέσιμο εδώ.
- The Virgin Lands Program in the Soviet Union under Nikita Khrushchev, sjsu.edu, διαθέσιμο εδώ.
