Του Αναστάση Γκίκα,
Η μετάβαση από την παραδοσιακή—φεουδαρχικού τύπου κοινωνία (ancien regime) στην νεωτερική κοινωνία, η οποία έφερε στον κόσμο την γέννηση του σύγχρονου έθνους—κράτους, αλλά και την αναγνώριση της ατομικής και της συλλογικής ελευθερίας, συνδέεται στενότατα τόσο με το κίνημα του Διαφωτισμού όσο και με την επιθυμία των ανθρώπων να ιδρύσουν εθνικά κράτη —ο εθνικισμός ήταν άλλωστε προϊόν του Διαφωτισμού. Τα ριζοσπαστικά αυτά ιδανικά ενσαρκώθηκαν σχεδόν στην ολότητά τους από την Γαλλική Επανάσταση, η οποία αποτέλεσε, ουσιαστικά, την οριστική, αλλά και την βίαια ρήξη με το καθεστώς της ελέω Θεού μοναρχίας.
Η θέσπιση των εθνικών εορτών στην Ευρώπη
Μετά την επικράτησή τους, οι επαναστάτες επινόησαν την ιδέα του “nation“, το οποίο προσδιοριζόταν ως μία κοινότητα πολιτών, που συνδέονται από κοινούς πολιτιστικούς, γλωσσικούς και ιστορικούς δεσμούς. Για την ισχυροποίηση του έθνους, οι Γάλλοι επαναστάτες θέσπισαν για πρώτη φορά εθνική εορτή της 14ης Ιουλίου, η οποία θα θύμιζε στους Γάλλους την πτώση της Βαστίλης, γεγονός που συμβολικά σήμανε την έναρξη της επανάστασης. Η ιδέα του εορτασμού μιας εθνικής εορτής επεκτάθηκε και σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Ενδεικτικά, η Ιταλία και η Γερμανία θέσπισαν, κατά τον 18ο αιώνα, ως εθνική εορτή την ημέρα της ενοποίησης των λαών τους —25 Απριλίου, 18 Ιανουαρίου, αντίστοιχα—.
Οι εθνικές εορτές είχαν —και έχουν έως και σήμερα— ως στόχο την ενοποίηση του έθνους μέσω της επιλογής μίας ένδοξης στιγμής από το παρελθόν του. Συνοδεύονται από κάποιου είδους τελετουργία —ύψωση σημαίας, παρέλαση—, ενώ συχνά ενέχουν ιδεολογικοπολιτικές προεκτάσεις.
17 Νοέμβρη ως η κατεξοχήν ιδιάζουσα περίπτωση των εθνικών εορτών
Οι Έλληνες —από την Μεταπολίτευση και μετά— εορτάζουν τρεις εθνικές εορτές: την 25η Μαρτίου, την 28η Οκτωβρίου και την 17η Νοεμβρίου. Οι δύο πρώτες ομοιάζουν τόσο ως προς το εθνικό χαρακτήρα τους όσο την τελετουργία τους —παρέλαση, ανάκρουση εμβατηρίων κλπ.— η τρίτη αποτελεί μία —εντελώς— διαφορετική περίπτωση και αποτελεί την κατεξοχήν περίπτωση μιας σαφώς ιδεολογικοποιημένης εορτής.
Φυσικά, η 17η Νοέμβρη δεν γίνεται αντιληπτή ως μια μέρα αντίστασης κατά κάποιας δεξιάς από τον μέσο πολίτη αν και επιβαρύνει την κρίση προς αυτή ως προς τα γεγονότα των ετών 1940—1974. Το ίδιο δεν ισχύει, όμως, για τους «ενεργά συμμετέχοντες» στην βαθιά κομματικοποιημένη τελετή —αυτών που διαμορφώνουν και την εδραιωμένη αφήγηση για την επέτειο—, η οποία λαμβάνει χώρα (αντί παρέλασης;) κάθε 17 Νοέμβρη. Η τελετή έχει ως εξής: οι φοιτητές της ΠΑΣΠ (της οργάνωσης νεολαίας του ΠΑΣΟΚ) φέρνουν την αιματοβαμμένη σημαία, που χρησιμοποιούσαν οι εξεγερμένοι φοιτητές, την θέτουν ως επικεφαλής μίας πορείας προς την αμερικανική πρεσβεία (θυμίζεται: ο αντιαμερικανικός λόγος του πρώιμου ΠΑΣΟΚ και η δέσμευση Παπανδρέου για απομάκρυνση βάσεων του ΝΑΤΟ από την Ελλάδα και το σύνθημα «ΚΑΤΩ ΟΙ ΗΠΑ, ΚΑΤΩ ΤΟ ΝΑΤΟ»).
Κάθε χρόνο στα πλαίσια του εορτασμού της 17ης Νοέμβρη αποθεώνονται τα ιδανικά της δημοκρατίας, της ελεύθερης πρόσβασης στην παιδεία και της συμμετοχής των νέων στα κοινά, ιδανικά, τα οποία έρχονται σε ευθεία ρήξη με την βίαια κατάληψη της εξουσίας, τον αυταρχισμό και την πολιτική «παρακαταθήκη» του μετεμφυλιακού ελληνικού κράτους και της δικτατορίας, η οποία ορθώς καταδικάζεται ως ένα ανελεύθερο καθεστώς, ακόμα και αν ταυτόχρονα αποδίδονται τιμές στην κεφαλή του Νικόλαου Σβορώνου, ο οποίος δεν βρισκόταν στο Πολυτεχνείο, ηχούν τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη και απαγγέλλονται στίχοι του Γιάννη Ρίτσου —τριών βαθιά καλλιεργημένων ανθρώπων, οι οποίοι υποστήριξαν, κατά τ’ άλλα την βίαια κατάργηση της ελληνικής δημοκρατίας, 30 χρόνια περίπου πριν την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Η εορτή του Πολυτεχνείο μετατρέπει στην συλλογική μνήμη μας —με την Γιουνγκιανή έννοια του όρου— την εγχώρια αριστερά ως το αιώνιο «θύμα» μιας αυταρχικής δεξιάς, που βρίσκεται πίσω από το τανκ, το οποίο σπάει την πύλη του Πολυτεχνείου.
Η ιστοριογραφική προέκταση μίας αφήγησης
Η ανελεύθερη φύση της Χούντας —η οποία είχε προβεί βέβαια στα πλαίσια μιας εν πολλοίς επιφανειακής «φιλελευθεροποίησης» του καθεστώτος σε απελευθερώσεις πολιτικών εξόριστων— επισκιάζει τα παρελθόντα εγκλήματα της αριστεράς (αποστολή ελληνοπαίδων σε κομμουνιστικές χώρες της ανατολής, συνεργασία με εγχώριες αποσχιστικές δυνάμεις, μαζικές σφαγές Ελλήνων πολιτών κ.α.) και μετατρέπεται και μέσω ορισμένων ιστορικών προσκείμενων περίπου σ’ αυτή ως ένα «εσφαγμένο αρνίο». Οι «ιστορικοί» αυτοί διαμόρφωσαν εδραζόμενοι και στην κυρίαρχη αφήγηση επέτειο του Πολυτεχνείου, ένα νέο ιστοριογραφικό σχήμα, στο οποίο, αρχικά, οι ξένοι βάζουν τους Έλληνες «να σκοτωθούν μεταξύ τους». Στην συνέχεια, εγκαθιδρύουν ένα καταπιεστικό κράτος, όπου διαμορφώνουν το κάθε εκλογικό αποτέλεσμα, που στέλνει τους αντιφρονούντες στην εξορία και εν τέλει κηρύττουν στρατιωτική δικτατορία, η οποία αντιμετωπίζει τους δημοκράτες στο πολυτεχνείο.
Αυτή είναι πάνω — κάτω και η κυρίαρχη αντίληψη του μέσου Έλληνα για την περίοδο 1945—1974 και έχει εγκαθιδρυθεί εν πολλοίς στην κυρίαρχη αφήγηση για την εξέγερση του Πολυτεχνείου.
17η Νοεμβρίου όπως 25η Μαρτίου
Όπως προαναφέρθηκε, σχεδόν κάθε εθνική εορτή έχει ιδεολογικοπολιτικές προεκτάσεις. Οι περιπτώσεις των εορτών της 25ης Μαρτίου και της 17ης Νοεμβρίου μπορούν να επιβεβαιώσουν τον ισχυρισμό, άμα κοιτάξει κανείς τις συνθήκες, υπό τις οποίες εγκαθιδρύθηκαν. Η 25η Μαρτίου εγκαθιδρύεται μετά από βασιλικό διάταγμα του Όθωνα, κατά την διάρκεια των εορτασμών της δεν γίνεται λόγος για «Επανάσταση» μόνο για «Εθνική Παλιγγενεσία», καθώς στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Παλινόρθωσης δεν έπρεπε να γίνεται λόγος για επανάσταση και πόσο μάλλον για Συντάγματα… Αντίθετα, τονιζόταν το εγχείρημα της «Θείας Πρόνοιας» να φέρει τον νεαρό Όθωνα στον θρόνο της Ελλάδος. Μέσω της 25ης Μαρτίου, η βασιλική οικογένεια προσπάθησε να χτίσει μια βαθύτερη σχέση με τον λαό, συσχετίζοντας την δυναστεία με τον ελληνικό αγώνα για ανεξαρτησία.
Η 17η Νοεμβρίου καθιδρύεται από το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου σε μια εποχή, όπου αντίστοιχα, το εκλογικό σώμα σε δυτική Ευρώπη και Ελλάδα είχε μετακινηθεί αριστερότερα. Μέσω των εορτασμών της, εγκωμιάζεται η αγωνιστικότητα, όπως την αντιλαμβάνεται τότε το ΠΑΣΟΚ, το οποίο ήταν ο συνεχιστής του αγώνα των φοιτητών. Αντίθετα η Νέα Δημοκρατία, η οποία εξέφραζε μια άλλη οπτική απέναντι στην αυθόρμητη εξέγερσή των φοιτητών, είναι ο ιδεολογικός απόγονος των ανθρώπων πίσω από το τανκ. Και στις δύο περιπτώσεις, η εξουσία αντλεί μέσω μίας εορτής την νομιμοποίηση της ως εκφραστή του λαού, ενώ, παράλληλα, εγκαθιδρύει την αδιαμφισβήτητη ιδεολογική της ηγεμονία.
Επίμετρο
Μπορεί να μοιάζει δύσκολο για έναν επιστήμονα να αμφισβητεί μια παραδεδομένη αλήθεια. Ωστόσο, ο δυτικός πολιτισμός δεν το ευνοεί απλώς… το προστάζει… Κατά τον Κορνήλιο Καστοριάδη, η δυτική παράδοση έχει άλλωστε ως βασικό χαρακτηριστικό της —εν αντιθέσει με άλλες παραδόσεις—, στις οποίες δεσπόζει το «άγραφο δίκαιο» την αυτοαμφισβήτησητων αξιών της… και είναι μέρος της προίκας, που της άφησε το ελληνικό πνεύμα…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Άγγελος Μ. Συρίγος – Ευάνθης Χατζηβασιλείου (2024), Μεταπολίτευση 1974-1975: 50 ερωτήματα και απαντήσεις, Αθήνα: εκδ. Πατάκη
