Της Μαρίας Μπαλαούρα,
Μαντήλι: Ένα αξεσουάρ διαχρονικό, το οποίο συναντάμε από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα, με τη χρήση του, το υλικό και την εμφάνισή του να έχουν υποστεί διαφοροποιήσεις, προσαρμοσμένες στις κοινωνικές αλλαγές κάθε εποχής. Σε κάθε περίπτωση, το συγκεκριμένο αξεσουάρ, κοσμεί, πλέον, τον λαιμό τόσο γυναικών όσο και ανδρών σε ένα πιο επίσημο ντύσιμο, με ποικίλα χρώματα και σχέδια. Στη χώρα μας, βέβαια, το μαντήλι έχει μια βαθύτερη ιστορία, άρρηκτα συνδεδεμένη με τον πολιτισμό, τα ήθη και τα έθιμα, γεγονός που έχει παρακινήσει πολλούς λαογράφους να το μελετήσουν εκτενέστερα.
Το μαντήλι κατά την αρχαιότητα ονομαζόταν σουβάριον ή σωδάριον και το χρησιμοποιούσαν κυρίως για να καθαρίζουν το πρόσωπό τους από τον ιδρώτα. Αργότερα, οι Ρωμαίοι, εμπνευσμένοι από τους Έλληνες, διατήρησαν τη χρήση του μαντηλιού, φτιάχνοντας μάλιστα ξεχωριστά μαντήλια για τη μύτη και το στόμα, ενώ πλέον άρχισε να καλύπτει και το πρόσωπο για την προστασία του από τον ήλιο.
Κατά τα νεότερα χρόνια, ιδίως στα χωριά, το μαντήλι αποτελούσε απαραίτητο αξεσουάρ που κάλυπτε το κεφάλι της γυναίκας ως ένδειξη σεμνότητας και ταπεινοφροσύνης. Οι κοπέλες που ετοιμάζονταν να παντρευτούν φορούσαν λευκό μαντήλι, οι νιόπαντρες ένα απαλό κίτρινο, ενώ ακόμα και σήμερα παρατηρούμε γυναίκες που έχουν χηρέψει, να φορούν ένα μαύρο μαντήλι στο κεφάλι τους ως ένδειξη πένθους για το υπόλοιπο της ζωής τους.
Στο μεταξύ, το μαντήλι είχε μία επιπλέον χρήση, όχι ενδυματολογική, αλλά πρακτική για τους παραδοσιακούς χορούς. Μέχρι και σήμερα, σχεδόν σε όλους τους ελληνικούς χορούς το μαντήλι πρωταγωνιστεί. Το συναντάμε κυρίως στο χέρι του πρωτοχορευτή, κρατώντας το με τα τρία δάχτυλα, είτε στο ελεύθερο χέρι να κυματίζει ρυθμικά με τη μουσική δίνοντας το σήμα για τον ρυθμό, είτε για να στηρίζεται ο πρωτοχορευτής στον διπλανό συγχορευτή του όταν πρόκειται να κάνει κάποια φιγούρα, όπως στο τσάμικο. Οι γυναίκες, επίσης, τείνουν να κουνάνε το μαντήλι ρυθμικά στην αρχή του χορευτικού κύκλου, ενώ σε πολλούς αντικριστούς χορούς συνηθίζεται να το κρατούν και με τα δύο χέρια σε τριγωνικό σχήμα. Κατά το παρελθόν, το μαντήλι ήταν ένα απαραίτητο χορευτικό αξεσουάρ για τις γυναίκες, αφού θεωρούταν «άσεμνο» να κρατάει ένας νεαρός το γυμνό χέρι της κοπέλας. Σήμερα, πάντως λειτουργεί πιο πρακτικά, ώστε να μην γλιστράνε τα χέρια των χορευτών λόγω της ζέστης.
Η δημοφιλής και σημασιολογική χρήση του μαντηλιού, το κατέστησε ιδιαίτερα δημοφιλές και στο δημοτικό τραγούδι, με πολλά κομμάτια να χορεύονται ακόμα, με την ίδια θέρμη και χαρά. Μερικά από τα πιο γνωστά τραγούδια που αναφέρουν το μαντήλι είναι: «Το Μαντήλι» με τον χαρακτηριστικό στίχο «βγάλε το μαντήλι από τα μαλλιά», «Γιάννη μου το μαντήλι σου», «Ντίλι ντίλι», «Μια κόρη Τζουμερκιώτισσα», ένα τραγούδι άνω των 200 ετών, που υμνεί μια ατίθαση κοπέλα που «δεν δένει το μαντήλι», ένα σύμβολο ανεξάρτητου χαρακτήρα για τα δεδομένα της εποχής, που, τελικά, κέρδισε τον σύντροφό της. Φυσικά, από τη λίστα δεν μπορούμε να εξαιρέσουμε το πιο γνωστό τραγούδι με πρωταγωνιστή το μαντήλι, «Μαντήλι Καλαματιανό», αφού η πόλη της Καλαμάτας ήταν ευρέως γνωστή για την παραγωγή μεταξωτών μαντηλιών, μια παράδοση που τηρούσαν οι μοναχές της Μονής Καλογραιών, η οποία, δυστυχώς, δεν συνεχίζεται πλέον, τουλάχιστον όχι με την ίδια θέρμη και παραγωγικότητα.
Κλείνοντας, το μαντήλι αποτελεί ένα κομμάτι, θα λέγαμε, της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, γεγονός που μαρτυράται τόσο από τη χρήση του ενδυματολογικά, όπως θα παρατηρήσουμε από την πληθώρα των παραδοσιακών ενδυμάτων σε ολόκληρη την Ελλάδα, όσο και από τη συμβολική του αξία στη μουσική και τον χορό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Πώς καθιερώθηκε η χρήση του μαντηλιού στους παραδοσιακούς χορούς. Ήταν υποχρεωτικό στις γυναίκες για λόγους τιμής, mixanitouxronou.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η σημασία & η χρήση του μαντηλιού στον ελληνικό χορό, epokam.gr, διαθέσιμο εδώ
- Το μαντήλι στο Δημοτικό τραγούδι και τη Λογοτεχνία – Μέρος 2, zotiko.gr, διαθέσιμο εδώ
- Μια κόρη Τζουμερκιώτισσα, ixotisartas.gr, διαθέσιμο εδώ
- Τι γνωρίζετε για το Καλαματιανό Μαντήλι;, kalamatain.gr, διαθέσιμο εδώ
