Της Εμμανουέλας Λατολλάρι,
Το Επικούρειο Παράδοξο, γνωστό και ως «Πρόβλημα του Κακού», είναι ένα φιλοσοφικό δίλημμα που διερευνά την αντίφαση μεταξύ της ύπαρξης του κακού και του πόνου σε έναν κόσμο που υποτίθεται πως κυβερνάται από μια παντοδύναμη, παντογνώστρια και καλοπροαίρετη θεότητα. Αυτό το παράδοξο εντοπίζει τις ρίζες του στις διδασκαλίες του αρχαίου Έλληνα φιλόσοφου, Επίκουρου, ο οποίος έζησε το 341 π.Χ. με 270 π.Χ. και έχει σχολιαστεί από αρκετούς φιλοσόφους, θεολόγους και στοχαστές ανά τους αιώνες.
Ο Επίκουρος, ο οποίος ίδρυσε τη φιλοσοφική σχολή γνωστή ως «Επικούρεια», πρότεινε μια άποψη για τους θεούς και το σύμπαν που ήταν διαφορετική από τις παραδοσιακές θρησκευτικές πεποιθήσεις της εποχής του. Υποστήριξε ότι οι θεοί, ναι μεν υπήρχαν, αλλά ήταν αδιάφοροι για τις ανθρώπινες υποθέσεις. Σύμφωνα με τον Επίκουρο, οι θεοί ζούσαν σε τέλεια ευδαιμονία, απομακρυσμένοι από τα βάσανα και τα δεινά του ανθρώπινου κόσμου και δεν είχαν καμία ανάγκη ή θέληση να επέμβουν σε αυτόν.
Το Επικούρειο Παράδοξο, ωστόσο, περιστρέφεται γύρω από τη σύγκρουση μεταξύ της ιδέας μιας καλοπροαίρετης θεότητας και της αναμφισβήτητης παρουσίας του κακού και του πόνου στον κόσμο. Το πρόβλημα που τίθεται από αυτό το παράδοξο είναι ξεκάθαρο: αν ο Θεός είναι παντοδύναμος, γιατί υπάρχει το κακό και τα βάσανα στον κόσμο; Αν ένας αγαθός θεός νοιαζόταν πραγματικά για την ανθρωπότητα, θα απέτρεπε τέτοια δεινά; Εάν ένας παντοδύναμος θεός είχε τη δύναμη να εξαλείψει το κακό, γιατί αυτό επιμένει; Έτσι, από την κεντρική ιδέα, τα ερωτήματα που δημιουργούνται είναι τα εξής:
Έχει ο Θεός τη βούληση να εμποδίσει το Κακό αλλά δεν μπορεί; Άρα δεν είναι Παντοδύναμος. Μπορεί αλλά δεν θέλει; Τότε δεν είναι Πανάγαθος. Έχει τόσο τη βούληση, όσο και τη δύναμη να το εμποδίσει; Τότε από πού προέρχεται το Κακό; Δεν έχει ούτε τη βούληση ούτε τη δύναμη; Τότε γιατί τον λέμε Θεό;
(Το εδάφιο σώζεται από τον χριστιανό συγγραφέα Λακτάνιο [250-325], στο έργο «Περί Θείας Οργής», Επίκουρος).
Η κεντρική ένσταση εδώ είναι η πρόκληση της συμφιλίωσης της ύπαρξης του κακού με τα χαρακτηριστικά που παραδοσιακά αποδίδονται στον Θεό: παντοδυναμία και παντογνωσία. Ο Επίκουρος δεν αρνήθηκε την ύπαρξη του Θεού, αλλά υποστήριξε ότι η παρουσία του πόνου και της αδικίας στον κόσμο καθιστά εξαιρετικά απίθανο να υπάρχει μια τέτοια θεότητα, με τον τρόπο που περιγράφει η παραδοσιακή θεολογία. Το Επικούρειο Παράδοξο έχει πυροδοτήσει μια ποικιλία απαντήσεων από θρησκευτικές και φιλοσοφικές ομάδες και προσωπικότητες. Διάφορες εξηγήσεις έχουν προταθεί, με μερικές από αυτές να αναλύονται παρακάτω.
Η προστασία της ελεύθερης βούλησης. Μία από τις πιο κοινές απαντήσεις στο παράδοξο αυτό, είναι το επιχείρημα ότι ο Θεός έχει δώσει στους ανθρώπους ελεύθερη βούληση και είναι μέσω της κατάχρησης αυτής της ελεύθερης βούλησης, που το κακό και τα βάσανα εισέρχονται στον κόσμο. Η βασική ιδέα είναι ότι ένας καλοπροαίρετος θεός θα επέτρεπε στους ανθρώπους να επιλέγουν ελεύθερα, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει ότι μερικές φορές επιλέγουν λάθος, οδηγώντας τους στα βάσανα και το κακό. Η υπεράσπιση της ελεύθερης βούλησης υποδηλώνει ότι το κακό είναι απαραίτητη συνέπεια της ικανότητας να κάνουμε τις δικές μας αυτόνομες, ηθικές επιλογές.
Μια άλλη απάντηση που προτείνεται από τον φιλόσοφο John Hick και σύμφωνα με τον ίδιο, η παρουσία του πόνου και των κακουχιών στον κόσμο είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη ενάρετων ιδιοτήτων όπως το θάρρος, η ενσυναίσθηση και η υπομονή. Υπό αυτή την έννοια, το κακό εξυπηρετεί έναν μεγαλύτερο σκοπό, συμβάλλοντας στην ηθική και πνευματική ανάπτυξη των ανθρώπων.
Μερικοί θρησκευτικοί στοχαστές υποστηρίζουν ότι οι λόγοι που δικαιολογούν τα βάσανα και το κακό βρίσκονται πέρα από την ανθρώπινη κατανόηση. Από αυτή την οπτική γωνία, το παράδοξο δεν είναι απαραίτητα μια αντίφαση, αλλά ένα μυστήριο που μπορεί να εξηγηθεί μόνο από τη θεϊκή σοφία του Θεού, την οποία αδυνατούν να αγγίξουν τα ανθρώπινα μυαλά. Αυτή η οπτική προσπαθεί να υπογραμμίζει την πίστη και την εμπιστοσύνη στο απόλυτο σχέδιο του Θεού, ακόμα κι αν αυτό το σχέδιο περιλαμβάνει βάσανα που οι άνθρωποι δεν μπορούν να κατανοήσουν.
Σε αντίθεση με τις παραδοσιακές θεϊστικές απόψεις, η διαδικαστική θεολογία, μια σχολή σκέψης που αναπτύχθηκε από φιλοσόφους όπως ο Alfred North Whitehead και ο Charles Hartshorne, υποστηρίζει ότι ο Θεός δεν είναι παντοδύναμος με την κλασική έννοια. Αντίθετα, ο Θεός θεωρείται ως ένα δυναμικό ον, που επηρεάζει τη δημιουργία, αλλά δεν την ελέγχει πλήρως. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, τα βάσανα δεν είναι αποτέλεσμα του θελήματος του Θεού, αλλά μάλλον συνέπεια των φυσικών διεργασιών του σύμπαντος. Αυτό μας οδηγεί στο επόμενο επιχείρημα, εκείνο του Φυσικού Νόμου. Μια άλλη οπτική θέλει το κακό και τα βάσανα να είναι το αποτέλεσμα φυσικών νόμων που διέπουν το σύμπαν, τους οποίους δημιούργησε ο Θεός. Με βάση αυτή την άποψη, οι φυσικές καταστροφές, οι ασθένειες και τα δεινά δεν προκαλούνται άμεσα από τον Θεό, αλλά αποτελούν μέρος του συστήματος που επιτρέπει στον κόσμο να λειτουργεί. Για παράδειγμα, η βαρύτητα, η οποία επιτρέπει τη σταθερότητα των φυσικών αντικειμένων, καθιστά επίσης πιθανές φυσικές καταστροφές όπως οι σεισμοί.
Το Επικούρειο Παράδοξο παραμένει μια από τις πιο αμφιλεγόμενες και επιμένουσες προκλήσεις για τον παραδοσιακό θεϊσμό. Ενώ έχουν προταθεί διάφορες απαντήσεις, καμία δεν έχει επιλύσει οριστικά την ένταση μεταξύ της ύπαρξης του κακού και των ιδιοτήτων μιας παντοδύναμης, αγαθής θεότητας. Για κάποιους, το παράδοξο οδηγεί σε απόρριψη των παραδοσιακών εννοιών του Θεού, ενώ για άλλους χρησιμεύει ως πρόσκληση για βαθύτερη εξερεύνηση της φύσης της πίστης, του πόνου και του θείου.
Τελικά, το Επικούρειο Παράδοξο μας αναγκάζει να αντιμετωπίσουμε τα δύσκολα ερωτήματα σχετικά με τη φύση της ύπαρξης, το πρόβλημα του κακού και τον ρόλο της ανθρώπινης ύπαρξης. Παραμένει κεντρικό ζήτημα στη θεολογία και τη φιλοσοφία, για την αναζήτηση του νοήματος απέναντι στο ανεξήγητο της ζωής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- What is the God paradox?, Philosophymt.com, διαθέσιμο εδώ
- A Christian’s Response to The Epicurean Paradox, Ιvanthewong.medium.com, διαθέσιμο εδώ
- Mark S. M. Scott, Suffering and Soul‐Making: Rethinking John Hick’s Theodicy, The Journal of Religion 2010 90:3, 313-334, διαθέσιμο εδώ
- Ποιος ήταν ο Επίκουρος;, Έξω από το αυγό, διαθέσιμο εδώ
- Επίκουρος, 341-270 π.Χ., Γνωμικολογικόν, διαθέσιμο εδώ
- Process Theism, Stanford Encyclopedia of Philosophy, διαθέσιμο εδώ
