Του Φωκίωνα Δανιηλίδη,
Η Δ΄ Σταυροφορία (1202–1204) αποτελεί ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα και καταστροφικά γεγονότα του Μεσαίωνα, έχοντας συνέπειες, που άλλαξαν ριζικά την ιστορία της Ευρώπης και δη της Ανατολικής Μεσογείου. Αν και ξεκίνησε ως μία φιλόδοξη εκστρατεία για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων από τους Μουσουλμάνους, κατέληξε στη λεηλασία της Κωνσταντινούπολης, της πρωτεύουσας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και ενός από τα σημαντικότερα κέντρα του Χριστιανισμού. Το γεγονός αυτό έδωσε το «τελειωτικό χτύπημα» στις σχέσεις μεταξύ Ανατολής και Δύσης, οι οποίες ανέκαθεν ήταν τεταμένες. Ωστόσο, ο σημαντικότερος αντίκτυπος της Σταυροφορίας αφορά την οριστική αποδυνάμωση του Βυζαντίου.
Η αυτοκρατορία των Βυζαντινών, κάποτε, θεωρούταν η σπουδαιότερη του κόσμου και οι κάτοικοί της αισθάνονταν πως ήταν οι πραγματικοί συνεχιστές της Αρχαίας Ρώμης. Πράγματι, ιδιαίτερα μετά την πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, το 476 μ.Χ., η Κωνσταντινούπολη αποτελούσε από τα σημαντικότερα κέντρα των γραμμάτων και των τεχνών σε ολόκληρο τον κόσμο και οι Βυζαντινοί Αυτοκράτορες προσκυνούνταν ως Κοσμοκράτορες. Με την πάροδο του χρόνου, είναι γνωστό πως το Βυζάντιο αντιμετώπιζε όλο και περισσότερες απειλές, όπως οι εμφύλιες διαμάχες, οι συνεχείς εισβολές, τα οικονομικά προβλήματα και μία σειρά ανίκανων αυτοκρατόρων.
Παράλληλα, με τη δυναστεία των Κομνηνών, θεωρείται πως έληξε και η Χρυσή Εποχή του Βυζαντίου. Στις δύο δεκαετίες πριν την έλευση της Δ’ Σταυροφορίας, οι Άγγελοι, η δυναστεία που διαδέχθηκε τους Κομνηνούς, κατασπατάλησαν τους ήδη πενιχρούς πόρους της Αυτοκρατορίας. Εν αντιθέσει, οι συνεχείς εσωτερικές συρράξεις, οι οποίες προκλήθηκαν εξαιτίας τους, οδήγησαν τον Αλέξιο Δ΄ στο να ζητήσει την βοήθεια των σταυροφόρων για να επιτεθεί στην βυζαντινή πρωτεύουσα. Σκοπός του ήταν να αποκαταστήσει τον πατέρα του, τον Ισαάκιο Β’, στον θρόνο. Αν και σ’ αυτό πέτυχε, η αυτοκρατορία απέκτησε την υποστήριξη της Δ’ Σταυροφορίας μονάχα, αφού της είχε υποσχεθεί πως θα της δίνονταν υψηλά χρηματικά ποσά.
Στην πραγματικότητα, όπως γνώριζε και ο ίδιος, το αυτοκρατορικό ταμείο ήταν, πρακτικά, άδειο και αδυνατούσε να τηρήσει την υπόσχεσή του. Οι συνεχείς αναβολές της πληρωμής οδήγησε τους Λατίνους στο να εισβάλλουν ξανά στην πόλη και, τελικά, να την κατακτήσουν. Τα επόμενα χρόνια, χρησιμοποιώντας την Κωνσταντινούπολη ως βάση για τις πολεμικές τους επιχειρήσεις και εκμεταλλευόμενοι την παρακμή των Βυζαντινών σε ολόκληρη την επικράτεια, οι σταυροφόροι απέκτησαν κι άλλες κτήσεις, καταλήγοντας στην ίδρυση μίας νέας αυτοκρατορίας.
Εκ πρώτης όψεως, η μοίρα του Βυζαντίου φέρεται να ήταν σφραγισμένη και πως οι Λατίνοι δεν προκάλεσαν, αλλά επιτάχυναν την παρακμή της Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, προκειμένου να κατανοήσουμε ορθότερα το πραγματικό πλήγμα, το οποίο προκάλεσε η Άλωση του 1204, είναι απαραίτητο να μελετήσουμε τις ενέργειες των σταυροφόρων στην Κωνσταντινούπολη, μετά την κατάληψή της. Ειδικότερα, διαβάζοντας για το «πλιάτσικο», το οποίο ακολούθησε την εγκατάσταση των Λατίνων στην περιοχή, γίνεται αντιληπτή η πραγματική καταστροφή, που προκλήθηκε από την Σταυροφορία, ιδιαίτερα στην πολιτισμική κληρονομιά του Βυζαντίου.
Αρχικά, αξίζει να σημειωθεί ότι η αντίληψη πως η Σταυροφορία κατέφυγε στην λεηλασία μονάχα από την τελική της επίθεση και έπειτα, είναι λανθασμένη. Όπως υποστηρίζει η Αθηνά Δερμιτζάκη στην εισήγησή της σε ένα σχετικό ερευνητικό πρόγραμμα του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, οι σταυροφόροι ωθούσαν έμμεσα των Αλέξιο Δ’ και τον Ισσάκιο Β’ στο να ξεκινήσουν αυτοί την λεηλασία του πλούτου της Βασιλεύουσας. Ειδικότερα, όπως μαρτυρά και ο Φράγκος ιστορικός, Γοδεφρείδος Βιλλαρδουίνος, ο οποίος είχε ενεργό ρόλο στις διαπραγματεύσεις με τους Βυζαντινούς, από τον Αύγουστο του 1203, οι Σταυροφόροι απαιτούσαν να κατασχεθεί μέρος της περιουσίας της Εκκλησίας, όπως τα στολίδια των ιερών εικόνων και αντικείμενα, τα οποία ήταν κατασκευασμένα από κάποιο πολύτιμο μέταλλο.
Πηγή εικόνας: el.wikipedia.org
Οι Άγγελοι, καθώς οι πόροι του βασιλικού ταμείου δεν επαρκούσαν, αναγκάστηκαν να πραγματοποιήσουν τα αιτήματά τους και κατέληξαν να καταστρέψουν πολλά από τα πολύτιμα και ιερά αντικείμενα της πόλης, μία πράξη που ήταν ιδιαίτερα ταπεινωτική. Ο Βυζαντινός ιστορικός, Νικήτας Χωνιάτης, ο οποίος ήταν αυτόπτης μάρτυρας στα συγκεκριμένα γεγονότα περιγράφει στο έργο του με τίτλο «Χρονική Διήγησης» πως «οι Λατίνοι μετέτρεπαν τον λιωμένο χρυσό και αργυρό σε «βέβηλα» αντικείμενα προς πώληση και μάλιστα —αν και δεν αγνοούσαν την προέλευση των πολύτιμων αυτών μετάλλων— δήλωναν ότι θεωρούσαν τους ίδιους αναμάρτητους —γιατί δικαιωματικά εισέπρατταν όσα τους όφειλαν— και ότι οι Βυζαντινοί θα προκαλούσαν τη θεία οργή εναντίον τους, αφού κρατούσαν την προσωπική τους περιουσία και έδιναν σε κοινή χρήση εκείνη του Θεού».
Στις 13 Απριλίου του 1204, ωστόσο, —όπως καταλαβαίνουμε από τις περιγραφές της πόλης από τους Λατίνους συγγραφείς— δεν υπήρξε κάποια παρέμβαση στο μεγαλύτερο τμήμα του πλούτου της Κωνσταντινούπολης. Αντιθέτως, τα μεγαλειώδη κτήρια, όπως οι πύργοι και οι εκκλησίες της, προκάλεσαν τον θαυμασμό τους. Ενδεικτικά, ο Gunter του Pairis ισχυρίζεται ότι η ομορφιά τους δεν θα μπορούσε να περιγραφεί απλώς με λόγια και πως, ακόμα και αυτό να ήταν εφικτό, ο κόσμος δεν θα μπορούσε να πειστεί γι’ αυτήν. Αυτός ο θαυμασμός οδήγησε, τελικά, στην μεγαλύτερη λεηλασία της Σταυροφορίας.
Παραδόξως, επιβεβαιώνεται από πολλές πηγές, ότι οι Λατίνοι είχαν ορκιστεί στο Ευαγγέλιο πως πράξεις, όπως η κλοπή και η βεβήλωση ιερών αντικειμένων, καθώς και οι βιαιοπραγίες εις βάρος των κατοίκων, θα καταδικάζονταν από τους αρχηγούς της εκστρατείας. Πράγματι, αν και τις πρώτες τρεις μέρες υπήρξαν πολλοί στρατιώτες, οι οποίοι σκότωσαν ή βίασαν κατοίκους της Κωνσταντινούπολης και άλλοι, οι οποίοι έκλεψαν λάφυρα από εκκλησίες και μοναστήρια —ένα σημαντικό ποσοστό από αυτούς τιμωρήθηκαν.
Αυτό, ωστόσο, δεν σήμαινε πως όλοι οι Σταυροφόροι υπάκουσαν στις διαταγές των ανωτέρων τους. Μάλιστα, δεν άργησε να ξεκινήσει μία συστηματική λεηλασία του βυζαντινού πλούτου της πόλης, στην οποία κατέληξαν να συμμετέχουν και οι ίδιοι οι Φράγκοι και Βενετοί αρχηγοί τους. Όσα λάφυρα είχαν απομείνει στις κτήσεις της εκκλησίας και στις οικείες των πλουσίων είτε κλάπηκαν είτε λιώθηκαν.
Η απληστία των σταυροφόρων οδήγησε στην βεβήλωση μέχρι και των τάφων των Βυζαντινών αυτοκρατόρων στον ναό των Αγίων Αποστόλων. Τα πολύτιμα αντικείμενα, τα οποία θάφτηκαν μαζί με τον Μέγα Κωνσταντίνο, τον Ιουστινιανό και πολλούς άλλους αυτοκράτορες, κλάπηκαν και εντάχθηκαν στα υπόλοιπα λάφυρα των Λατίνων. Ύστερα, η αλυσίδα, η όποια προστάτευε τον Κεράτιο Κόλπο, η πόρτα της Αγίας Σοφίας, έπιπλα και μετάξι είτε πωλήθηκαν είτε μεταφέρθηκαν στην Δύση. Όσον αφορά τις ιερές εικόνες, οι σταυροφόροι, για τους οποίους δεν είχαν ιδιαίτερη αξία, αποφάσισαν απλώς να τις καταστρέψουν.
Η μεγαλύτερη καταστροφή, την οποία προκάλεσαν οι σταυροφόροι, ωστόσο, ήταν εκείνη πολλών χάλκινων αγαλμάτων, πολλά εκ των οποίων λαξεύτηκαν κατά την αρχαιότητα. Αγάλματα της Ήρας, της λύκαινας με τον Ρωμύλο και τον Ρώμο, της ωραίας Ελένης και τον Βελλερεφόντη, χρησιμοποιήθηκαν απλώς για να κοπούν χάλκινα νομίσματα. Μέχρι και ένα από τα έργα του Λυσίππου, του προσωπικού γλύπτη του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το οποίο απεικόνιζε τον Ηρακλή, διαιρέθηκε και τοποθετήθηκε πάνω από την φωτιά για να λιώσει.
Στην περίπτωση των Βενετών, τα λάφυρα που κλάπηκαν από αυτούς δεν καταστράφηκαν. Αντιθέτως, φέρονται να εκτιμούσαν την αξία τους περισσότερο από τους Φράγκους σταυροφόρους. Κύριο παράδειγμα αποτελούν τα γνωστά χάλκινα άλογα του τέθριππου θριάμβου, τα οποία τοποθετήθηκαν στην κορυφή εκκλησίας του Αγίου Μάρκου. Αν και αυτά μεταφέρθηκαν στην Γαλλία, όταν ο Ναπολέων Βοναπάρτης κατέλαβε την Βενετία, το 1815, αποφασίστηκε να επιστραφούν και κοσμούν τον καθεδρικό ναό μέχρι σήμερα.
Μία κατηγορία λαφύρων, για την οποία και όλοι οι σταυροφόροι επιθυμούσαν να διατηρήσουν ακέραια, ήταν τα λείψανα και τα ιερά κειμήλια, τα οποία δόθηκαν και στις δύο πλευρές, αφού είχαν χωριστεί κατά το ήμισυ. Κομμάτια από τον τίμιο σταυρό, μία τρίχα από τα μαλλιά της Παναγίας, το στέμμα από αγκάθια, μέχρι και τα σανδάλια του Ιησού Χριστού, κλάπηκαν από την Κωνσταντινούπολη.
Αν και η συμμετοχή στην Σταυροφορία αποτελούσε από μόνη της μία μορφή λατρείας, η επιστροφή των Λατίνων στην πατρίδα τους με κάποιο πολύτιμο λάφυρο είχε μεγάλη ηθική σημασία. Όσον αφορά τα λείψανα, αυτά αξιοποιήθηκαν τόσο από τους κληρικούς όσο και από τους βασιλείς, παράλληλα, για την προσέλκυση πιστών. Πράγματι, κατά τα επόμενα χρόνια, πολλά απ’ αυτά δόθηκαν ως δώρο στους άρχοντες της Δύσης, οι οποίοι τα χρησιμοποίησαν ως μέσο άσκησης προπαγάνδας. Αντιθέτως, οι κληρικοί στους οποίους κατέληξαν κάποια από τα λάφυρα, ακολούθησαν παρόμοιες τακτικές.
Μέχρι την ανάκτηση της πόλης από τον Μιχαήλ Παλαιολόγο, το 1261, η Κωνσταντινούπολη δεν θύμιζε με κανέναν τρόπο την Νέα Ρώμη του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Από το έτος ίδρυσής της και έπειτα, οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες είχαν καταφέρει να διακοσμήσουν την Ρώμη με τα έργα τέχνης, τα οποία αντιπροσώπευαν απόλυτα την εθνική ταυτότητα των κατοίκων της. Παρατηρώντας τις εικόνες που προβάλλονταν σ’ αυτά, γίνεται φανερό γιατί οι Βυζαντινοί θεωρούσαν τους εαυτούς τους Ρωμαίους.
Σε κάθε πολιτισμό, η τέχνη αποτελεί καθρέφτης της εκάστοτε κοινωνίας. Οι σταυροφόροι, όμως, τον κατέστρεψαν ολοκληρωτικά. Το μεγαλύτερο πλήγμα, που προκλήθηκε το 1204, δεν αφορούσε τόσο την υλική σημασία των λαφύρων, όσο την πνευματική. Μετά την λεηλασία, οι βυζαντινοί είχαν χάσει τους δεσμούς τους με την κλασική αρχαιότητα. Παρ’ όλα αυτά, η Δ’ Σταυροφορία προκάλεσε έμμεσα, την έναρξη μία από τις πιο σημαντικές περιόδους της σύγχρονης ιστορίας την ιταλική Αναγέννηση. Για πολλούς αιώνες, αν και η Κωνσταντινούπολη αποτελούσε από τα μεγαλύτερα πνευματικά κέντρα του κόσμου, οι γνώσεις και οι ιδέες των Βυζαντινών φυλάσσονταν πίσω από τα τείχη της. Μόλις αυτά διαπεράστηκαν, λοιπόν, τα φώτα της Βασιλεύουσας ξεκίνησαν να διαδίδονται και στην Δύση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-
Angold Michael (2006), Η τέταρτη σταυροφορία: Τα γεγονότα και το ιστορικό πλαίσιο, Αθήνα, Εκδόσεις: Παπαδήμας.
-
Απόστολος Βακαλόπουλος (2020), Νέα Ελληνική Ιστορία: Από το 1204 έως τις αρχές του 21ου αιώνα, Αθήνα, Εκδόσεις: Ηρόδοτος
- Αθηνά Δερμιτζάκη (2008), «Η τέταρτη σταυροφορία και ο ελληνικός κόσμος», στο: Βυζαντινός και δυτικός κόσμος: Αντιπαραθέσεις και αλληλεπιδράσεις από τον 11ο έως τον 15ο αιώνα, Αθήνα, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών
