Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Ο Ρεαλισμός είναι το καλλιτεχνικό κίνημα που εμφανίστηκε μετά τον Ρομαντισμό, κυρίως ως αντίδραση στον εκφυλισμό του τελευταίου από μια τέχνη που υποστήριζε την ελεύθερη βούληση προς μια νεο-γερμανική-θρησκευτική-πατριωτική τέχνη. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Travers «Τα ρεαλιστικά λογοτεχνικά έργα ακολούθησαν μια κοινή πορεία που οδηγούσε μακριά από το φανταστικό και την ουτοπική κατασκευή του ονειρικού κόσμου του ρομαντισμού, προς μια απρόθυμη ωστόσο συνειδητοποίηση της σημασίας των υλικών παραμέτρων για τα ανθρώπινα πράγματα». Η Γαλλία υπήρξε η βασική κοιτίδα του Ρεαλισμού, που αναδύθηκε από την ανάγκη για αλήθεια και τη γοητεία του πραγματικού. Ο Σταντάλ στο έργο του Το κόκκινο και το μαύρο (1830) παρομοιάζει το μυθιστόρημα ως καθρέφτη που περιπλανιέται στον δρόμο.
Η σταδιακή επίδραση των ιδεών του Μαρξ (Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος – 1848), του Δαρβίνου (Η Καταγωγή των Ειδών – 1859) και του Φρόιντ (Μια Μελέτη για την Υστερία – 1895) διαμόρφωσαν μια νέα εποχή. Ο Ρεαλισμός στράφηκε στην κοινωνία, απαιτώντας από την τέχνη να αναπαριστά την πραγματικότητα με ακρίβεια, αποφεύγοντας την υποκειμενικότητα και το πάθος του δημιουργού. Ενώ οι Ρομαντικοί θεμελιώνουν το έργο τους σε φιλοσόφους (Καντ, Σέλλινγκ και Σλάιερμαχερ) κι αντιλαμβάνονται τον κόσμο ως προϊόν ερμηνευτικής προσέγγισης, οι Ρεαλιστές αντίθετα ακολουθούν κοινωνιολόγους, οικονομολόγους και ψυχολόγους. Η φιλόδοξη προσπάθεια του Ζολά ήταν να συγκεράσει τη λογοτεχνία με την επιστημονική έρευνα γεγονός που τον καθιστά τη θεωρητική αφετηρία του νατουραλισμού. Ο νατουραλισμός εστιάζει στις δυσάρεστες πλευρές της πραγματικότητας, αποτυπώνοντας τη σκληρή ζωή στις φτωχογειτονιές και τα φαινόμενα παθογένειας. Ο άνθρωπος τοποθετείται εντός συγκεκριμένων περιβαλλοντικών συνθηκών που καθορίζουν τη μοίρα του, με τον συγγραφέα να λειτουργεί ως παρατηρητής, όπως ο ιατρός, καταγράφοντας τη συμπεριφορά των ανθρώπων, τους οποίους βλέπει ως πειραματόζωα της κοινωνικής πραγματικότητας.
Η εμφάνιση του ελληνικού ρεαλισμού στα τέλη του 19ου αιώνα συνδέεται στενά με τη Γενιά του 1880 (περισσότερα για τη Γενιά του 1880 εδώ), η οποία έθεσε νέες βάσεις στη νεοελληνική λογοτεχνία. Με πρωταγωνιστές όπως ο Βιζυηνός, ο Παπαδιαμάντης, ο Καρκαβίτσας κι ο Ξενόπουλος, η γενιά αυτή απομακρύνθηκε από τον Ρομαντισμό, στρέφοντας τη θεματολογία της στη ρεαλιστική και συχνά ηθογραφική αποτύπωση της ελληνικής ζωής. Αξιοσημείωτη φυσιογνωμία της ίδιας περιόδου είναι κι ο Θεοτόκης, ο οποίος, αν και δεν ανήκει άμεσα στη Γενιά του 1880, οικοδομεί πάνω στα θεμέλια που έθεσε ο Καρκαβίτσας.
Στο υπόλοιπο του παρόντος άρθρου εστιάζουμε σε τρεις μεγάλους νεοέλληνες συγγραφείς τον Βιζυηνό, τον Καρκαβίτσα και τον Θεοτόκη, που καταγράφουν την οικονομική πραγματικότητα της εποχής τους και προσφέρουν πολύτιμο υλικό για την κατανόηση των οικονομικών ανισοτήτων, των σχέσεων εξουσίας και της επίδρασης της φτώχειας.
Στο έργο Ποίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μου, ο Βιζυηνός παρουσιάζει την καθημερινότητα της εποχής του και συγκεκριμένα την περιοχή της Θράκης, εστιάζοντας σε σημαντικά κοινωνικά θέματα, όπως τα ήθη, την παιδεία, τη μετανάστευση και τη θρησκεία. Ο συγγραφέας αποκαλύπτει τις συνθήκες ζωής και τις αντιπαραβάλει από τις ευρωπαϊκές, ιδιαίτερα όσον αφορά την προσφερόμενη παιδεία. Ας μην ξεχνάμε ότι οι εξελίξεις στη Δύση την ίδια χρονική περίοδο καθιστούν πλέον αναγκαία την εξάπλωση της εκπαίδευσης και την καταπολέμηση της άγνοιας, που υπήρξε βασική αιτία εκμετάλλευσης των αδυνάτων. Η απόφαση της μητέρας να βγει από το σπίτι και να εργαστεί για να εξασφαλίσει την επιβίωση των παιδιών της αντανακλά τον αναπτυσσόμενο φεμινισμό και την εμφάνιση του γυναικείου εργατικού δυναμικού στην Ευρώπη, καθώς και την αυξανόμενη ανάγκη για τις γυναίκες να συμμετέχουν στην οικονομία της εποχής τους. Ωστόσο, ο Βιζυηνός δεν περιορίζεται στην επιλογή ενός σύγχρονου και ρεαλιστικού θέματος έναντι ενός ιστορικού· αυτό που τον απασχολεί κυρίως είναι να αναδείξει τις σκληρές συνθήκες της ζωής, με σκοπό να ξυπνήσει τη συνείδηση του αναγνώστη.
Ο Καρκαβίτσας, με τη νατουραλιστική γραφή του καταγράφει τις συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων του χωριού του Θεσσαλικού κάμπου. Η εμπειρία του ως στρατιωτικός γιατρός του έδωσε τη δυνατότητα να παρατηρεί και να κατανοεί τους ανθρώπους και τα προβλήματά τους, κάτι που αποτυπώνεται στα έργα του. Ιδιαίτερα στο διήγημά του Ο Ζητιάνος (1897), εξετάζει το πώς οι κοινωνικές κι οικονομικές συνθήκες διαμορφώνουν τη μοίρα των ανθρώπων. Ο συγγραφέας αποκαλύπτει την κοινωνική αποσύνθεση, παρουσιάζοντας μια αγροτική κοινωνία γεμάτη αντιφάσεις, όπου οι κάτοικοι είναι φτωχοί, αμαθείς και δεισιδαίμονες. Στο κέντρο της ιστορίας βρίσκεται ο ζητιάνος, ο οποίος δεν είναι απλώς αποδέκτης βοήθειας, αλλά εκμεταλλεύεται τη φτώχεια των χωρικών, πλουτίζοντας από την ανάγκη τους.
Η επαιτεία του ζητιάνου δεν είναι απλώς μια κατάσταση φτώχειας κι ανάγκης, αλλά εμφανίζεται ως μια αρχική κατάσταση χωρίς καμία ελπίδα βελτίωσης, σε αντίθεση με τις χαρακτηριστικές εικόνες της επαιτείας στον δυτικοευρωπαϊκό Μεσαίωνα. Αντί να συνδέεται με μια οργανωμένη κοινωνική τάξη ή φιλανθρωπία, η επαιτεία στον Καρκαβίτσα λειτουργεί ως μηχανισμός εκμετάλλευσης του φτωχού κι ως μέσο πλουτισμού για τον ίδιο τον ζητιάνο. Ο ζητιάνος δεν περιορίζεται απλώς στο να ζητιανέψει, αλλά εκμεταλλεύεται το σύστημα για προσωπικό όφελος, μετατρέποντας την ανάγκη των άλλων σε ευκαιρία για οικονομικό κέρδος, με μια αέναη κυκλική διαδικασία εκμετάλλευσης. Ο Τσάκωνας επισημαίνει ότι ο Καρκαβίτσας στον Ζητιάνο του απεικονίζει ψυχρά τις ληστρικές αρχές της εμπορικής οικονομίας. Αυτή η άποψη συνδυάζει την αντιπαράθεση μεταξύ της ανθρωπιστικής παράδοσης του Μοριά και της ληστρικής αντίληψης της Ρούμελης, υπογραμμίζοντας την κριτική προς την κεφαλαιοκρατία που εμφανίζεται στον ελληνικό χώρο.
Ο Θεοτόκης είναι βασικός εκπρόσωπος του ιδεολογικού μυθιστορήματος και μέσα από τα κοινωνικά του μυθιστορήματα εισάγονται για πρώτη φορά στη νεοελληνική λογοτεχνία σοσιαλιστικές ιδέες (Αυγέρης, 1979). Ο ίδιος υπήρξε ένθερμος σοσιαλιστής και μάλιστα αποποιήθηκε την κτηματική του περιουσία στην Κέρκυρα. Ξεκινά με την ηθογραφική παράδοση, ακολουθώντας τα χνάρια του Καρκαβίτσα κι αφού βρήκε το δικό του ξεχωριστό ύφος, εξέφρασε τις ταξικές κι οικονομικές βάσεις των κοινωνικών σχέσεων στην ελληνική ζωή, αναδεικνύοντας την παρουσία της εργατικής τάξης σε ένα βιομηχανικό περιβάλλον. Η Κέρκυρα, γενέτειρά του, αποτελεί συχνό φόντο στα έργα του, όπου εστιάζει στις αιτίες της ανθρώπινης δυστυχίας, κυρίως στην οικονομική ανισότητα και την εκμετάλλευση.
Ο Θεοτόκης παρουσίασε την κοινωνική σύνθεση της Κέρκυρας, όπου συνυπήρχαν το φεουδαρχικό αρχοντολόι κι η αναδυόμενη αστική τάξη, που εκμεταλλεύονταν την εργατική δύναμη στις φάμπρικες και τα αγροκτήματα. Στο μυθιστόρημά του Οι σκλάβοι στα δεσμά τους (1922), προβάλλει την ανάγκη για μια καινούργια κοινωνία, προκαλώντας αντιδράσεις στην κοινωνία της Κέρκυρας και δεχόμενος κριτική για τον «μη αντικειμενικό» χαρακτήρα του έργου. Στο έργο Η Τιμή και το Χρήμα (1914), ο Θεοτόκης ασκεί κριτική στην κοινωνική θέση των γυναικών και θέτει το ζήτημα της ισότητας τους. Η ηρωίδα, έγκυος από τον αρραβωνιαστικό της, αρνείται να υποκύψει στην εμπορευματοποίηση του γάμου κι επιλέγει να μεγαλώσει μόνη της το παιδί, αψηφώντας τον θεσμό της προίκας.
Συνοψίζοντας, η νεοελληνική λογοτεχνία του 19ου αιώνα, με τον ρεαλισμό και τον νατουραλισμό ως εργαλεία, προσφέρει μια εικόνα των κοινωνικών κι οικονομικών συνθηκών της εποχής. Αναλύοντας αυτές τα λογοτεχνικά έργα, μπορούμε να κατανοήσουμε τις κοινωνικοοικονομικές διαδικασίες που διαμορφώνουν την ελληνική κοινωνία, ενώ παράλληλα να ενισχύσουμε τη μεθοδολογική μας ικανότητα ενσωματώνοντας τις ανθρωποκεντρικές διαστάσεις στην οικονομική μας σκέψη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Αυγέρης, Μ. (1979). Ζητήματα της λογοτεχνίας μας. Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή
- Beaton, R. (1996). Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία. Ποίηση και Πεζογραφία, 1821-1992, μτφ. Ευαγγελία Ζουργού-Μαριάννα Σπανάκη, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα
- Γκιούρας, Θ. (2000). Η οικονομία και ο ζητιάνος του Καρκαβίτσα. The Greek Review of Social Research, 93-108
- Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο, Η ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ 1880: ΒΙΖΥΗΝΟΣ – ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ – ΚΑΡΚΑΒΙΤΣΑΣ. Διαθέσιμο εδώ
- Ριζοσπάστης, Κωνσταντίνος Θεοτόκης, ένας από τους πρόδρομους σοσιαλιστές λογοτέχνες. Διαθέσιμο ηλεκτρονικά εδώ
- Τravers, M. (2005). Εισαγωγή στη νεότερη ευρωπαϊκή λογοτεχνία, μτφ. Ιωάννα Ναούμ και Μαρία Παπαηλιάδη. Εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα
- Τσάκωνας, Δ. (1980). «Αι κοινωνικού ιδέαι του Καρκαβίτσα», στη συλλογή του ίδιου Προβλήματα Ελληνικότητας, Αθήνα, Εκδ. Φλάουνας
- Χαρίλα, Ι. (2016). Το αμάρτημα της μητρός μου. Διαθέσιμο εδώ
