Της Άννας Ηλίου,
Το τέλος του Νοέμβρη υποδεχόμαστε σε οικουμενική κλίμακα δύο κοινωνικές ιδέες, έκαστη με τις δικές της επιταγές: τα Χριστούγεννα με τα πολύχρωμα φώτα και στολίδια και τη Black Friday με τις ασύγκριτες τιμές κι αγορές. Η τελευταία, ως παγκόσμια ημέρα εκπτώσεων, ενθαρρύνει το καταναλωτικό κοινό να προβεί σε αχρείαστες μα «συμφέρουσες» αγορές, ενσαρκώνοντας την ψευδαίσθηση ότι η αγοραστική δραστηριότητα είναι απαραίτητη για την κοινωνική αποδοχή και την ψυχική ευημερία. Σε μια εποχή, όμως, που η υπερκατανάλωση θεωρείται φυσιολογική, η γραμμή ανάμεσα στη λογική αγορά και την καταναγκαστική συμπεριφορά καθίσταται εξαιρετικά λεπτή. Εν όψει της φετινής Black Friday, λοιπόν, αφιερώνουμε το σημερινό άρθρο στην καταναγκαστική διαταραχή αγορών· μια σοβαρή ψυχολογική κατάσταση που μπορεί να επηρεάσει σημαντικά τη ζωή των ατόμων κι αναγνωρίζεται ολοένα και περισσότερο στις σύγχρονες καταναλωτικές κοινωνίες.
Η καταναγκαστική διαταραχή αγορών ή ωνιομανία –από την αρχαία ελληνική λέξη «ὤνια» (δηλαδή ψώνια) και «μανία»– χαρακτηρίζεται από επαναλαμβανόμενες και ανεξέλεγκτες παρορμήσεις για αγορές, οι οποίες οδηγούν σε σοβαρές οικονομικές δυσκολίες και συναισθηματική αναστάτωση. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων οι πάσχοντες δεν αγοράζουν προϊόντα που πραγματικά χρειάζονται, αλλά, αντίθετα, οι αγορές τους γίνονται ένα μέσο για να καλύψουν συναισθηματικές ανάγκες ή να αντιμετωπίσουν αρνητικά αισθήματα. Η στιγμιαία ικανοποίηση που προσφέρουν οι αγορές μπορεί να είναι ελκυστική —στην αρχή τουλάχιστον— μα συχνά ακολουθείται από τύψεις και ενοχές, τροφοδοτώντας εκ νέου τις υπερκαταναλωτικές τάσεις των πασχόντων.
Η καταναγκαστική διαταραχή αγορών αφορά κυρίως γυναίκες (περίπου 9 στους 10 ασθενείς είναι γένους θηλυκού) και συνήθως ξεκινά στην εφηβεία ή την πρώιμη ενήλικη ζωή. Αν και η ακριβής αιτιολογία δεν έχει αποσαφηνιστεί, φαίνεται ότι μπορεί να προκληθεί από ποικιλία παραγόντων, όπως το άγχος, η κατάθλιψη, η χαμηλή αυτοεκτίμηση και οι δυσκολίες στη διαχείριση των συναισθημάτων. Συχνά, οι άνθρωποι που πάσχουν έχουν υποκείμενα ψυχιατρικά προβλήματα ή έχουν βιώσει τραυματικά γεγονότα στη ζωή τους, ενώ το αίσθημα ελλιπούς υποστήριξης και οι κοινωνικές πιέσεις μπορούν, επίσης, να ενισχύσουν την ανάπτυξη αυτής της διαταραχής.
Όσον αφορά τη βιολογική της υπόσταση, φαίνεται ότι η ωνιομανία σε νευρωνικό επίπεδο ομοιάζεται με άλλες συμπεριφορικές εξαρτήσεις, όπως ο τζόγος, και διατηρείται μέσω του συστήματος ανταμοιβής του εγκεφάλου. Σε μελέτη λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας (απεικόνισης δηλαδή του τρόπου λειτουργίας του εγκεφάλου) βρέθηκε ενεργοποίηση του κέντρου ευχαρίστησης όταν τα άτομα έβλεπαν αντικείμενα που τους άρεσαν, αλλά και ενεργοποίηση του προμετωπιαίου φλοιού –που εμπλέκεται στη λήψη αποφάσεων– όταν ένα αγαθό είχε τιμή χαμηλότερη από την προβλεπόμενη. Πόσο εύκολα, λοιπόν, μπορούμε ως έρμαια των νευρικών μας συνάψεων να υποκινηθούμε από μεγαλοβιομήχανους «εγκεφάλους» που μας βομβαρδίζουν με «εξευτελιστικές εκπτώσεις» προϊόντων που δεν μας είναι απαραίτητα; Ας αναρωτηθούμε.
Σε κοινωνικό επίπεδο, η καταναλωτική κουλτούρα ενισχύει τέτοιες φυσικές παρορμήσεις. Η συνεχής προβολή της ευμάρειας και της υλικής ευτυχίας ως δείγματα επιτυχίας αυξάνει την πίεση στα άτομα που, χωρίς να το συνειδητοποιούν, μπορεί να εθιστούν στις αγορές. Τα μέσα ενημέρωσης και η διαφήμιση προωθούν εικόνες ευημερίας που σχετίζονται με την κατανάλωση προϊόντων κι έτσι, οι αγορές γίνονται ένα μέσο διαφυγής από την πραγματικότητα και τις ψυχικές πιέσεις, προσφέροντας μια προσωρινή λύση στα οξέα ή χρόνια συναισθηματικά προβλήματα.
Τα συμπτώματα της ωνιομανίας περιλαμβάνουν συχνές ενασχολήσεις με αγορές, ακαταμάχητες τάσεις που υποκινούνται από το αίσθημα ότι οι αγορές είναι απαραίτητες για την ψυχολογική ευεξία του ατόμου και αγορές για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από το προβλεπόμενο. Τα αγαθά που προτιμούν οι καταναλωτές τις περισσότερες φορές δεν τους είναι απαραίτητα, συνεπώς οι αγορές τους είναι κρυφές από το συγγενικό και φιλικό τους περίγυρο. Η αγοραστική αυτή συμπεριφορά δυσχεραίνει την επαγγελματική ή και κοινωνική λειτουργικότητα, ενώ οι αγοραστές συχνά βιώνουν ακόμα μεγαλύτερη ενοχή και απομόνωση, με μια επιπλέον σημαντική συνέπεια αυτού του φαύλου κύκλου να είναι η προκαλούμενη οικονομική ζημία.
Αν και η καταναγκαστική διαταραχή αγορών δεν έχει επίσημα αναγνωριστεί στο DSM-5 (Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών), η θεραπεία της απαιτεί μια πολυδιάστατη προσέγγιση. Μια από τις πιο αποτελεσματικές μεθόδους για την αντιμετώπισή της θεωρείται η γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία. Πρόκειται για μια μορφή ψυχοθεραπείας στην οποία οι ασθενείς μαθαίνουν να αναγνωρίζουν τις παρορμήσεις τους, να αναλύουν τις σκέψεις τους και να αναπτύσσουν στρατηγικές για την αλλαγή των καταναγκαστικών τους συμπεριφορών. Σε περιπτώσεις που η ψυχοθεραπεία από μόνη της δεν είναι επαρκής, επιστρατεύεται και η φαρμακολογική θεραπεία: αντικαταθλιπτικά φάρμακα και φάρμακα που επηρεάζουν τη διάθεση μπορεί να προσφέρουν επιπλέον υποστήριξη στους ασθενείς, βοηθώντας τους να διαχειριστούν τα συναισθήματα και τις παρορμήσεις τους. Ωστόσο, η φαρμακοθεραπεία δεν είναι πανάκεια, οπότε πρέπει πάντοτε να συνδυάζεται με ψυχολογική υποστήριξη, ώστε οι ασθενείς να μπορέσουν να ξεπεράσουν τις προκλήσεις της διαταραχής και να επανέλθουν σε μια υγιή και ισορροπημένη ζωή.
Φαίνεται, λοιπόν, ότι η καταναγκαστική διαταραχή αγορών είναι ένα φαινόμενο που απαιτεί προσοχή και κατανόηση τόσο σε ιατρικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Σε μια εποχή που η αξία μας συχνά κρίνεται από την κατανάλωση, η αναγνώριση της δύναμής μας να επιλέγουμε νηφάλια και συνειδητά είναι ζωτικής σημασίας. Η ψευδαίσθηση της ευτυχίας μέσα από αλόγιστες αγορές μπορεί να προβάλλεται συνεχώς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και να ενισχύεται από μέρες σαν την Black Friday, όμως η αληθινή ευημερία έρχεται μέσα από την επίγνωση, την αυτογνωσία και τον έλεγχο. Ας επενδύσουμε, επομένως, όχι στα αντικείμενα, αλλά σε ό,τι δεν αγοράζεται και δε μπορεί κανένας πραγματογνώμονας να εκτιμήσει: στις στιγμές, στις εμπειρίες και στους ανθρώπους. Γιατί, στο κάτω-κάτω και παρ’ όλες τις εκπτώσεις, ποιος δε θα ήθελε να κατέχει κάτι με αξία ανεκτίμητη;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Compulsive Shopping: A Review and Update, Current Opinion in Psychology, διαθέσιμο εδώ
- Compulsive Buying Disorder: A Review and Update, Current Pharmaceutical Design, διαθέσιμο εδώ
